یکی از جذاب‌ترین و متنوع‌ترین تزئینات معماری، کتیبه‌ها هستند که به شیوه‌های مختلف در بناهایی با کاربری‌های متنوع اجرا شده‌اند. چندین سال پیش نوشتاری با این مضمون خواندم: ... کتیبه‌های بناهای اسلامی معمولاً از آجر، کاشی، سنگ، گچ و چوب ساخته شده‌اند. متن عبارات کتیبه معمولاً اسمای مبارک حق تعالی، آیات و سوره‌های قرآن، نام‌های مبارک حضرت رسول اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع)، دعاها، مناجات، شعارهای مذهبی، نام سفارش‌دهنده اثر، نام سازنده اثر، نام کاتب و خطاط، تاریخ ساخت اثر، اشعار فارسی و عربی، گفته‌های بزرگان و حکما، عهدنامه‌ها، پند و اندرزها و... را شامل می‌شود. اما در این میان شاید برایتان جالب باشد که بدانید متن برخی از وقف‌نامه‌ها و موقوفات موجود در بارگاه مطهر حضرت علی بن موسی‌الرضا(ع) نیز روی سنگ حکاکی و خطاطی شده و روی برخی دیوارهای اماکن متبرکه این آستان ملکوتی، می‌توان آن‌ها را مشاهده کرد. ما از این موقوفات به عنوان «وقف‌نامه‌های سنگی» در این آستان مقدس یاد می‌کنیم. به همین بهانه سراغ زهرا فاطمی مقدم، مسئول امور ارزشیابی اسناد در مرکز اسناد آستان قدس رضوی رفتیم. وی مطالب جالبی از این نوع وقف‌نامه‌های سنگی موجود در بارگاه منور امام هشتم(ع) برایمان بیان کرد. او دانشجوی مقطع دکترای رشته تاریخ بوده و 18سال سابقه کار در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی دارد. در ادامه بخش‌هایی از سخنان وی در گفت‌وگو با خبرنگار روزنامه قدس را می‌خوانید.
کتیبه‌ها و نقش اطلاع‌رسانی آن‌ها
یکی از ویژگی‌هایی که در مورد حرم مطهر امام رضا(ع) در دوره‌های مختلف تاریخی مطرح می‌شود، بحث معماری در این مکان مقدس است که در برخی قسمت‌ها در حوزه معماری به عنوان شاخص‌های قابل توجه شناخته می‌شوند. بناهای حرم مطهر رضوی تزئینات مختلفی دارد که سرشار از مفاهیم گوناگون است. مفاهیمی که با استفاده از هنرهای متنوع ازجمله کاشی‌کاری، آجرکاری، گچ‌بری، نقاشی و... اجرا شده است. یکی از این تزئینات و آرایش‌های هنری، کتیبه‌های نقش بسته شده بر بناهای حرم مطهر حضرت ثامن‌الحجج(ع) است. در معماری اسلامی استفاده از کتیبه در بناهای مختلف کاربرد بسیار زیادی داشته است و به عنوان یکی از مهم‌ترین منابع تاریخی، نقش مهمی در آشکار کردن هویت فضاهای معماری، روش ساخت و اتفاقات و رویدادهای تاریخی دیگر دارد. همچنین این کتیبه‌ها ارائه‌دهنده اطلاعات و آگاهی‌هایی هستند که شناخت تاریخی ما را درباره مسائل سیاسی و اجتماعی در دوره‌های گوناگون تکمیل می‌کند. از نظر ارتباط با بیننده نیز کتیبه‌ها حاوی پیام‌های مختلفی هستند که به فرم‌ها و اشکال گوناگون و با خطوط متفاوت نوشته می‌شوند و ارزش‌های هنری و بصری گوناگونی نیز دارند.
کتیبه‌هایی برای «وقف‌نامه‌های سنگی» موجود در حرم مطهر رضوی
کتیبه‌های موجود در حرم مطهر امام رضا(ع) دارای مضامین مختلفی هستند. دسته‌ای از این کتیبه‌ها به مفاهیم مذهبی مانند آیات قرآنی و احادیث منقول از حضرت رسول اکرم(ص) و سایر اهل بیت عصمت و طهارت(ع) اشاره می‌کنند که از این دست کتیبه‌ها در حرم مطهر رضوی و مسجد جامع گوهرشاد به‌طور گسترده دیده می‌شود.
دسته دوم از کتیبه‌های نقش بسته بر دیوارهای حرم مطهر رضوی، کتیبه‌هایی است که دارای آگاهی‌های تاریخی و یا انجام عملی در مجموعه اماکن حرم مطهرامام هشتم(ع) است. مانند کتیبه دور گنبد طلای حرم مطهر که درباره سفر زیارتی شاه عباس صفوی با پای پیاده به حرم مطهر بوده و یا ترنج‌های دور گنبد طلا که در خصوص زلزله‌ای در سال 1084 هجری قمری است و... .
همچنین کتیبه ورودی ایوان ساعت صحن انقلاب اسلامی نیز که درخصوص تنظیف صحن انقلاب و نهری است که در وسط آن جاری بوده و مربوط به اواخر دوره قاجار است، نمونه دیگری از این‌گونه کتیبه‌ها به شمار می‌رود.
اما دسته دیگری از کتیبه‌های موجود در حرم منور امام رضا(ع) که تعداد آن‌ها نیز بسیار کم است، مربوط به «وقف‌نامه‌های سنگی» است که در برخی اماکن متبرکه، رواق‌ها و... در حرم مطهر رضوی نصب شده است. بیشتر این وقف‌نامه‌ها در کنار مقبره و مزار صاحب وقف و موقوفه است که به جنبه‌هایی از مصارف موقوفات برای این موضوع و تأکید واقف بر اجرای وقف‌نامه اختصاص دارد. اما به نظر می‌رسد دلایل دیگری نیز برای نصب این وقف‌نامه‌های سنگی وجود داشته است؛ ارتباط موضوع وقف‌نامه با محل نصب کتیبه سنگی، همچنین تلاش برای ماندگارتر کردن موقوفه با توجه به خطرات احتمالی مربوط به از بین رفتن اصل وقف‌نامه از عواملی است که می‌توان برای نصب این وقف‌نامه‌های سنگی مطرح کرد.
از وقف‌نامه سنگی موجود در «ایوان طلا» تا «رواق دارالسیاده»
یکی از این وقف‌نامه‌های سنگی موجود در بارگاه مقدس امام هشتم(ع)، کتیبه سنگی مربوط به «وقف‌نامه اکبرعلی» است. وی در دوره قاجار در حرم مطهر رضوی عهده‌دار شغل امین تعمیرات بوده است. در بخشی از این وقف‌نامه سنگی که در قسمت شمالی ایوان طلای صحن آزادی (صحن نو) قرار دارد، این‌گونه آمده است: «...هو الحی الذی لا یموت، وقف شرعی و حبس مخلد ملی نمود همه و تمامی مجری المیاه ]به معنی راه آب[ و محل زراعت یک ربع ] یک چهارم[ شایع از مزرعه نعمان واقع در بلوک فرهاد جرد من بلوک سرجام است...». در این وقف‌نامه که در سال 1279 هجری قمری و در دوره قاجار تنظیم شده، روضه‌خوانی در ایوان طلای صحن نو (صحن آزادی کنونی) و مقبره واقف به عنوان بخشی از مصرف وقف تعیین شده است.
در صفه کوچک قسمت جنوب غربی رواق دارالسیاده حرم مطهر امام رضا(ع) و متصل به مدرسه پریزاد نیز محرابی قرار دارد که در آنجا سنگی بر دیوار نصب و در آن به توضیح کاملی از موقوفه مقبره «محمدرضا ملقب به مؤتمن السلطنه» پرداخته شده است. وی که خود خادم این آستان مطهر بوده در بخشی از این وقف‌نامه سنگی چنین آورده است: «... بسم الله الذی لا یبقی الا وجهه، موقوفه بر مقبره عبد حقیر ضعیف، محمدرضا الملقب به مؤتمن السلطنه، خادم آستانه مبارکه امام ثامن و ضامن صلوات الله علیه در این مکان شریف چهارده سهم از بیست سهم تمام مزرعه بازه حوض بالا و امان آباد کاریز سعید و بلوک بیوه ژن است و چهارصد و چهل تومان نقد و چهل خروار گندم عایدی معین شده است، متولی خاص یک عشر و ناظر که تولیت آستانه مقدسه است نیم عشر حق دارد برای صرف مقبره از مواجب چهار حافظ و یک نفر فراش و قیمت شمع‌های چهلچراغ و دیوارکوب و لاله جلو حفاظ و قیمت گلاب و کسر اسباب چراغ از قرار جزو وقف‌نامه سالی یکصد و شش تومان و پانزده خروار بدهند و به جهت حفاظ مطابق حفاظ دوره آستانه مقدسه و قیمت شمع و اسقاط لاله سالی پنجاه و چهار تومان و هجده خروار را به جز وقف نامه بدهند و ماهی ده تومان که سالی صد و بیست تومان باشد به فقرا از بابت رد مظالم بدهند و ده نفر روضه‌خوان سالی نفری شش تومان بدهند که در همان صفه شب‌های جمعه و لیالی متبرکه و عاشورا روضه بخواند و یک نفر نایب الزیاره با سالی دوازده تومان بدهند فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَمَا سَمِعَهُ فَإِنَّمَا إِثْمُهُ عَلَی الَّذِینَ یُبَدِّلُونَهُ، فی جمادی‌الاخری سنه 1307( هجری قمری)...».
«وقف‌نامه‌های سنگی سه‌گانه» که در کنار یکدیگر قرار دارند
در رواق دارالسیاده بارگاه منور امام هشتم(ع) سه وقف‌نامه سنگی دیگر نیز در درگاه غربی این رواق دیده می‌شود. این وقف‌نامه‌ها که مربوط به «موقوفه نیرالدوله» است با خط نستعلیق نگاشته شده است . «سلطان حسین میرزا نیرالدوله» که خود در همین رواق دفن شده، در هر سه مورد این وقف‌نامه‌ها، سه طاحونه ]آسیاب آبی[ برای مصارف مختلفی همچون روضه‌خوانی بر سر مزار خود (به عنوان واقف) و والدینش و نیز در شب‌های قدر و عاشورا و روشنایی ضریح مطهر امام رضا(ع) وقف کرده است.
در بخشی از کتیبه و موقوفه سنگی اول این‌گونه آمده است:«...هوالواقف علی الظمائر، یک حجر طاحونه موسوم به حریه جدیدالاحداث واقع در دروازه پاچنار نیشابور وقف موبد نمود و به تصرف وقف داده به موجب وقف‌نامچه که در کتابخانه مبارکه ضبط است، مقرر است که همه ساله در لیالی شب جمعه با نظر تولیت آستانه مقدسه به بیست نفر از فقرای مستحق که ده نفر از سادات و طلاب باشند. در این مکان شریف مقدس، مقبره و لحد این حقیر عاصی حقیر و کلب این آستانه و ابوین و سایر بستگان که به این محل مدفون هستند روضه‌خوانی نموده، بیست تومان به هر نفر پنج هزار دینار در این مکان مقدس بدهند...».
در ادامه، کتیبه‌ای مربوط به وقف‌نامه سنگی دیگری در همین رواق درالسیاده نیز دیده می‌شود که در بخشی از آن آمده است: «... هوالواقف علی الظمائر و السرائر، شش‌دانگ یک حجر طاحونه چهار طاق را که در علیای دروازه ارگ نیشابور است با دوازده سهم از چهارده سهم آب قنات جاریه چهارطاق مزبور به موجب وقف‌نامچه که در کتابخانه آستانه مقدسه ضبط است به انضمام دو سهم از شش سهم اراضی مزرعه ثمرجان واقع در نیشابور که از آب چهار طاق مشروب می‌شود در ماه رمضان در شب نوزدهم و بیست یکم و بیست و سوم، نفری پنج هزار به فقرا بدهند...».
در ادامه، در بخشی از سومین وقف‌نامه سنگی که به صورت متوالی و کنار دو وقف‌نامه سنگی قبلی و در قسمت میانی دیوار رواق دارالسیاده نقش بسته نیز چنین حکاکی شده است:
«... هو الواقف الضمائر، یک حجر طاحونه بوزقوجان و دکاکین در شهر نیشابور به موجب وقف‌نامچه که در کتابخانه مبارکه ضبط است برای مخارج مقبره والده این بنده عاصی و مرحومه شمس السلطنه و مضجع خود این کلب آستان که تماماً در این محل مبارک مدفون هستند بعد از مخارج مقبره که معین است در شب سه عدد شمع گچی برای چراغ‌های فوق ضریح مطهر برسانید و در دهه عاشورا هم در سر مقبره طرف صبح و یا در هر وقت مقتضی است روضه‌خوانی نموده در روز آخر به دویست نفر از ضعفا و فقرای مستحق با نظر تولیت آستانه مقدسه در این مکان نفری پنج هزار داده شود...».
نظر شما