از مهمانسرا تا کفشداری، از دربانی تا فراشی، از خدام تا کتب انوار و... فضاهای مختلف خدمتی حرم مطهر هستند که همواره به چشم زائران، منظم می‌آیند. نظم و انتظامی که از قرن‌ها پیش در میان خادمان بارگاه منور رضوی جاری بوده و اکنون هم ادامه‌دار است.
خادمان مضجع نورانی حضرت شمس‌الشموس(ع) در کشیک‌های خدمت هفت نوبتی یا هشت‌نوبتی حرم مطهر فعالیت می‌کنند و همواره در این فضاها نظم‌بخشی و نظارت بر عهده سرکشیک‌هاست. در قرن‌های اخیر نقش سرکشیک‌ها در رتق‌وفتق امور حرم مهر مهم و حیاتی بوده؛ سمتی که براساس اسناد، دست‌کم از دوره صفویه در حرم مطهر فعال وجود داشته است. مردمانی از این دیار در این صدها سال لباس خدمت پوشیده‌اند و در این میان عده‌ای به منصب سرکشیکی رسیده‌اند، خدمتی همراه با مسئولیت‌های بیشتر و البته از سر ارادت به محضر صاحب‌خانه.
منصبی که در دوره صفویه ایجاد شد
سال‌هاست خادمان حریم قدسی رضوی در کشیک‌های مختلف خدمت می‌کنند. نظام شیفت‌بندی‌ای که در بخش‌های مختلف، متفاوت است. به طور دقیق مشخص نیست شکل‌گیری این نوع تقسیم‌بندی کاری از چه زمانی آغاز شده است، هرچند مطابق اسناد موجود در آرشیو سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی این احتمال وجود دارد که آغاز شکل‌گیری منسجم و منظم کشیک‌ها از دوره صفویه و سال ۱۰۱۰ قمری بوده باشد؛ اما در میان این اسناد از منصبی نام برده شده که پیش از آن سابقه نداشته است؛ منصب «سرکشیک». عنوانی که نخستین بار در سال ۱۰۲۵ قمری از آن در اسناد آستان قدس رضوی استفاده شد.
همان‌طور که گفته شد سابقه تاریخی منصب سرکشیک به دوره صفویه برمی‌گردد و شخصی که این منصب را برعهده داشته مسئول اماکن متبرکه و جانشین متولی در اداره حرم مطهر بوده است.
چگونگی و زمان دقیق شکل‌گیری نظام کشیک‌بندی در دوره صفویه مشخص نیست اما بر پایه اسناد به‌جا مانده از آن دوره می‌دانیم در ابتدای این عصر، کشیک‌ها در سه نوبت بوده و در اواخر آن به پنج کشیک افزایش پیدا کرده است. انتخاب سرکشیکان هم روال خاص خود را داشته و معمولاً از میان خانواده‌های سادات و علما انتخاب می‌شدند. درباره شرح وظایف این افراد در این دوره باید گفت به علت موقعیت ممتاز فردی و خانوادگی این قشر، وظایفی جداگانه نیز به آن‌ها محول می‌شد. به عنوان مثال در سند شماره ۳۵۰۷۶/۱۵۵ مربوط به اواخر این دوره، علاوه بر وظایف معمول سرکشیکی، وظیفه نظارت بر خرج محصولات نقدی و جنسی و وکالت کارکنان از طرف آنان به سرکشیکی به نام محمدرضا رضوی سپرده شده بود.
سادات و بزرگان به صورت موروثی سرکشیک می‌شدند
با روی کار آمدن افشاریان و تمرکز قدرت در مشهد، منصب سرکشیک در مجموعه حرم مطهر با توجه جایگاهی که داشت، اهمیت بیشتری یافت. صاحبان این منصب در این دوره وظایفی چون نظارت بر مخارج نقدی و جنسی و نیابت شاه در اماکن متبرکه را بر عهده داشتند. نفوذ این افراد در تشکیلات اداری آستان مقدس گاه به حدی بالا بود که وظایفی به آن‌ها محول می‌شد که در آن امر خاص مرتبه‌ای بالاتر از متولی را پیدا می‌کردند.
این جایگاه تا حدی مهم بود که در طومار علیشاهی در بیان ترتیب نشستن کارکنان حرم مطهر از سرکشیک به عنوان فردی مهم یاد شده که در یک طرف متولی می‌نشسته است. همچنین در این طومار که نخستین مدرک مهم باقیمانده در مورد تشکیلات آستان قدس و اماکن متبرکه است، این‌طور ذکر شده که علی‌شاه افشار در نظام اداره اماکن متبرکه و تشکیلات کشیکی تغییراتی ایجاد کرد و آن را از حالت سه کشیکی به پنج کشیکی افزایش داد. پس از این تحولات اداری، گزینش سرکشیکان هم که پیش از این به صورت موروثی نبود، تغییر کرد و از آن پس انتخاب سرکشیکان از میان خانواده‌های سادات و بزرگان و به صورت موروثی ادامه یافت.
پس از آن تا زمان انحلال کشیک‌های سنتی در سال ۱۳۱۴ شمسی، سه کشیک اول، دوم و چهارم تنها از میان سادات رضوی انتخاب می‌شدند که نسل آن‌ها به میرزا محسن رضوی می‌رسید. البته کشیک پنجم هم در این دوره به‌طور موقت در اختیار سادات رضوی قرار گرفت. یکی از این افراد که نامش در شماره سند ۳۳۸۳۹/۵۷ وجود دارد، میرزا معصوم رضوی(۱۱۶۲-۱۱۶۰) سرکشیک اول است که در حکمی که از علی‌شاه افشار(۱۱۶۰) گرفته، مسئول اموری مانند نظارت بر کار همه سرکشیکان نوبت مشهد مقدس و خادم‌باشی کل خدام آستان قدس بوده است.
منصبی که القاب خاص خود را داشت
دوره قاجار شروع کاهش قدرت سرکشیکان بود، چراکه تشکیلات اداری آستان قدس گسترش یافت و مناصب جدیدی مانند قائم‌مقام‌التولیه، وزیر اول آستانه و نایب‌التولیه ایجاد شدند که قدرتی بیش از سرکشیک داشتند. اما سرکشیکان در همین دوره هم جایگاه مهم و خوبی داشتند و قدرت و نفوذشان به تناسب شخصیتشان، نفوذ خانوادگی و ارتباط با مراجع، متفاوت بود. به‌خصوص سرکشیکان اول به لحاظ قدمت تاریخی و به دلیل در دست داشتن اموری مانند نقابت سادات، نیابت شاه در اماکن متبرکه و تمکن مالی، از نفوذ بیشتری برخوردار بودند و این قدرت گاهی موجب نگرانی اولیای امور می‌شد و برای مقابله با این نفوذ، اقداماتی علیه آن‌ها انجام می‌گرفت، چنان‌که خانه میرزا عبدالحسین، سرکشیک اول به تحریک مخالفانش در شورش عمومی سال ۱۲۲۱ قمری تخریب شد.
مطابق نظام‌نامه سرکشیکان و خادم‌باشیان آستان قدس نوشته محمدتقی رکن‌الدوله، حضور و غیاب اعضای کشیک، نظارت بر تهیه غذای خدمه، تهیه و ارسال سیاهه افراد کشیک به منظور پرداخت مواجب نقدی و جنسی، جلوگیری از انجام امور خلاف، رسیدگی به رفاه و نیازهای زائران در هر کشیک مانند پخت غذا و نظارت بر تأمین سایر مایحتاج آنان و گزارش امور روزانه به متولی، شرح وظایف سرکشیکان در اواخر دوره قاجار بوده است.
روال انتخاب موروثی سرکشیکان در این دوره ادامه یافت و به پاس خدمات خانواده اعتضاد رضوی، از اواسط دوره قاجار(۱۲۸۰ قمری) سرکشیکی کشیک پنجم به این خانواده سپرده شد. عنوانی که تا سال ۱۳۱۴ قمری آن را حفظ کردند. سرکشیک سوم نیز به احترام میرزا مهدی مجتهد شهید در دست خاندان وی قرار گرفت.
اما تفاوت جالب میان سرکشیکان دوره قاجار با سایر دوره‌ها القاب آنان بود. در این دوره صاحبان این منصب متناسب با نوبت کشیکشان از شاهان قاجار لقب دریافت می‌کردند. القابی که به صورت موروثی به فرزندان آن‌ها هم می‌رسید. براساس آنچه احتشام کاویانیان در کتاب شمس‌الشموس آورده، در این عصر سرکشیکان اول رکن‌التولیه، سرکشیکان دوم قوام‌التولیه، سرکشیکان چهارم نظام‌التولیه و سرکشیکان پنجم اعتضادالتولیه لقب داشتند، اما سرکشیکان سوم لقب موروثی نداشتند.
انتصاب به جای انتخاب موروثی
با آغاز دوره پهلوی هنوز هم سرکشیکان در اداره اماکن قدرت زیادی داشتند، اما این قدرت که تا حدودی نشأت گرفته از قدرت خانوادگی و اعتبار فردی آنان بود، با تغییرات تشکیلات اداری در آستان قدس از بین رفت.
سال ۱۳۱۴ بود که با تصمیم نایب‌التولیه وقت یعنی محمدولی اسدی نظام کشیک‌بندی سابق تغییر کرد. مدتی پس از واقعه مسجد جامع گوهرشاد بود که به دستور او نظام کشیک‌های موروثی از بین رفت و تشکیلات پنج کشیکی سازمان تشریفات آستانه برای اداره اماکن ایجاد شد. پس از این تغییرات، انتخاب سرکشیکان از حالت موروثی و سنتی خارج و به صورت انتصابی درآمد و به عنوان یک شغل اداری در جایگاه پایین‌تری در نظام تشکیلاتی آستان قدس قرار گرفت. به این ترتیب خانواده‌های قدیمی که سرکشیکی حرم مطهر را در اختیار داشتند، جایگاه خود را از دست دادند. این جایگاه حتی پس از احیای کشیک‌ها در دوره نیابت تولیت علی منصور هم احیا نشد و آن‌ها نتوانستند به سر کار خود برگردند.
پس از این اصلاحات، نظام‌نامه خدمات کشیکی جدیدی برای تشکیلات اداری آستان قدس تدوین شد. مطابق مواد هجدهم و نوزدهم این نظام‌نامه، مراقبت در انتظام کامل داخل حرم مطهر، رواق‌های منوره، صحنین و بست‌ها از هر جهت، امور دیگری مانند دقت در تنظیف و روشنایی، باز کردن و بستن درهای حرم مطهر و صحنین، تعیین وقت صرف شام و ناهار، مراقبت در کیفیت غذا و نظارت بر پاکیزگی ظروف آبدارخانه و کارخانه، مواظبت در حفظ حیثیت و احترام زائران و ممانعت از بروز اعمال خلاف قانون به عهده سرکشیک است. همچنین در ماده بیستم چنین آمده که سرکشیک موظف است چنانچه در هر قسمت عیب و نقص یا تخلفی مشاهده کند، به اداره تولیت خبر دهد تا برای رفع آن اقدام شود. در ماده بیست و دوم هم سرکشیک مکلف شده فهرست تقدیمی‌های یومیه آستان قدس و غذای هر روز و هر شب را ارائه کند.
سرکشیک‌ها در نظام جدید کشیک
انقلاب اسلامی که پیروز شد، نظام اداری آستان قدس دوباره اصلاح شد و در آن سرکشیک‌ها به عنوان آخرین مدیران اجرایی در اماکن متبرکه، به تفکیک در بخش خدام، دربانان، کفشداران، فراشان، حفاظ و انوارداران و... مسئولیت‌هایی به عهده دارند. مطابق آیین‌نامه خدمت در اماکن متبرکه، این افراد به ترتیب سلسله مراتب اداری تحت نظر سرپرست بخش، رئیس اداره، مدیریت امور خدمه و معاونت اماکن متبرکه به انجام امور محوله می‌پردازند. در حال حاضر، کشیک‌های بخش‌های مختلف حرم مطهر در هفت یا هشت نوبت کاری تقسیم شده و سرکشیکان از میان خدام رسمی یا افتخاری و با حکم معاون اماکن متبرکه انتخاب می‌شوند.
نظر شما