وقف مانند انفال، خمس و زکات ازجمله منابع مالی حکومت اسلامی و دارای ویژگی‌های خاصی است که برای اجرای عدالت اجتماعی، از بین بردن فقر اقتصادی و گسترش مالکیت عمومی اثرات فراوانی دارد. وقف اموال نه تنها عملی نیک برای منافع عمومی جامعه است، بلکه به نوعی پاسخ‌گویی به نیاز شخصی واقف نیز به شمار می‌رود. عملی ارزشمند که منحصر به ادیان و مذاهب اسلامی نیست و در تمامی جوامع افراد به دنبال نهاد و عملی ماندگار هستند تا بتوانند به خواسته فطری و حس جاودانه ماندن، جامه عمل بپوشانند.
این عمل در تمدن اسلامی که به تمام وجوه زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان توجه داشته و برای تأمین و پاسخ‌گویی به نیازهای انسان‌ها راهکاری دارد، ارزشی مضاعف دارد.
گفت‌وگوی ما با دکتر سید محمدرضا ناظمی، روان‌شناسی که در حوزه دینی تحقیقات فراوانی دارد در مورد وقف و آثار آن بر ابعاد مختلف زندگی فردی و اجتماعی افراد است.
وقف، ضامن سلامت روحی فرد و جامعه
دکتر ناظمی در ابتدا با بیان اینکه در منابع دینی یکی از مهم‌ترین راهکارها برای تأمین نیازمندی سلامت افراد تحت شمول تمدن اسلامی، ترویج روحیه انفاق و بخشش در قالب سنت حسنه وقف است، می‌گوید: روان‌شناسی، علم رفتار و فرایندهای ذهنی و روانی است. در چارچوب این تعریف، تمام حرکات و اعمال یک فرد می‌تواند تحت عنوان روان‌شناسی آن رفتار نام‌گذاری شود. مثل روان‌شناسی شادمانی، روان‌شناسی ترس، روان‌شناسی خجالت، روان‌شناسی عصیان، خشم و ... بر این اساس برای فهم و درک اثرات روانی وقف نیاز است چرایی و چگونگی یک رفتار خاص منجر به وقف و نیت‌شناسی آن را مورد بررسی دقیق‌تر قرار دهیم. نیت؛ هدف‌گیری، جهت‌یابی یا مقصدی است که هنگام عمل بر ذهن عمل‌کننده اثر می‌گذارد. بنابراین ارزش تصمیم و اقدامِ هدفدار به ارزش هدفی که انسان را تحریک و وادار به اقدام کرده و به انگیزه زیربنایی مغز و روان او بازمی‌گردد. در هر دو مورد برای تحلیل و توجیه عمل وقف می‌توان به نظریه‌های گوناگونی در علم روان‌شناسی اشاره کرد.
ایشان با بررسی و بیان نظریات اندیشمندان بیان می‌کند: اندیشمند بزرگ ویل دورانت، در یکی از کتاب‌هایش به نام لذت فلسفه، ویژگی‌های شخصیتی افراد در سنین مختلف را طبقه‌بندی کرده است که با بررسی آن می‌توان رفتار انسان‌ها را مورد تجزیه و تحلیل قرار داد. این طبقه‌بندی بر اساس آنچه در متن وقف‌نامه‌ها آمده، برای بیشتر واقفان صادق است. بر این اساس واقفان معمولاً در سنین بالای عمر، مال و دارایی خود را وقف کرده‌اند. به‌طور نمونه در وقف‌نامه‌ها می‌خوانیم: واقف در حالت صحت عقل و کمال شعور، مال خود را وقف کرده است و... این سخن مؤید این مدعاست که بسیاری از واقفان مراحل جوانی و میانسالی خود را طی کرده و بر اساس این طبقه‌بندی در سن پختگی دست به وقف اموالشان زده‌اند. البته این یک نظریه کلی نیست و واقفان بسیاری مانند پادشاهان و یا صاحب‌منصبان هستند که در سنین جوانی دارایی خود را وقف کرده‌اند.
آثار وقف بر زندگی
این استاد دانشگاه تصریح می‌کند: وقف علاوه بر اینکه آثار ارزشمندی بر سلامت روان انسان دارد، آثار ماندگار دیگری هم در زندگی دنیوی و همچنین اخروی برجا می‌گذارد. در این فرصت محدود به برخی از این آثار اشاره می‌کنیم که مهم‌ترین آن‌ها مبارزه با حرص و طمع است. وقف در محرومیت‌زدایی، جلوگیری از افزایش ثروت و به تعبیر قرآن جلوگیری از تکاثر نقش بسیار مهمی دارد. همچنان که در آیه ۳ سوره بقره آمده است «الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُون»، پرهیزکاران افرادی هستند که به غیب ایمان می‌آورند و نماز را برپا می‌دارند و از تمام نعمت‌ها و مواهبی که به آنان روزی داده‌ایم، انفاق می‌کنند. این‌گونه است که وقف وسیله محبوبیت شده و شخص واقف با وقف، محبوب خدا و خلق خدا می‌شود.
دکتر ناظمی ادامه می‌دهد: وقف، استمرار حیات طیبه و وسیله‌ای برای نشر فرهنگ و باقیات صالحات و نمادی برای نوع‌دوستی است. واقف با وقف مال خود نشان می‌دهد من دیگران را نیز دوست دارم و به فکر رفع مشکلات زندگی آن‌ها از اموال خودم هستم. وقف نشانه ایمان به معاد و تعاون است. یعنی هر شخصی با سلیقه خودش می‌تواند به این امر معنوی بپردازد. فردی با ساختن مدرسه، مسجد، حسینیه برای عزاداری اباعبدالله(ع) و یا هر مورد دیگری که بخواهد، وقفش را در آن مسیر قرار می‌دهد. نکته مهم این است اراده واقف و نیت او در برطرف شدن کاستی معنوی جامعه اثرگذار است. همچنین می‌توان گفت وقف علاوه بر آنکه بر شاخصه‌های تعلیم و تربیت اثر مهمی می‌گذارد نشانی از علاقه گذشتگان به آیندگان نیز دارد. از آنجایی که بیشتر آموزشگاه‌ها و مدارس علمیه موقوفه بوده و موقوفات جاری برای تأمین نیاز دانش‌پژوهان دارند پس بدیهی است وقف نقش اثرگذاری بر تعلیم و تربیت اسلامی دارد. عمل والای وقف که یکی از مصادیق بارز عمل صالح و نشأت گرفته از سیره نبوی است را می‌توان در مورد تعلیم و تربیت اسلامی و در همه جنبه‌های زندگی آسان از بعد روانی گرفته تا سایر ابعاد مهم زندگی از جهات مختلف مورد بررسی قرار داد.
نظر شما