«...اتَّقُوا الله و کُونُوا زَیْناً وَ لا تَکُونُوا شَیْناً...» در فراز یکی از وصایای ارزشمند امام حسن عسکری(ع) و توجهات اخلاقی ایشان به شیعیان آمده است پرهیزکار باشید و از عذاب الهی بترسید و زینت ما باشید نه مایه ننگ ما... توصیه‌ها و سفارشات اعتقادی، اخلاقی و عرفانی والایی که اگر آن‌ها در جامعه پیاده کنیم قطعاً به سعادت خواهیم رسید.

همزمان با هشتم ربیع‌الثانی، سالروز ولادت آقا امام حسن عسکری(ع) توضیحات حجت‌الاسلام دکتر عباس پسندیده، رئیس پژوهشکده اخلاق و روان‌شناسی اسلامی و استاد تمام دانشگاه قرآن و حدیث را درباره شخصیت متعالی حجت یازدهم(ع) می‌خوانید. امامی که با وجود فشارها و سختی‌های زیاد حکومت خبیث عباسی، فعالیت‌های سیاسی و علمی اثرگذاری را در راستای حفظ اسلام و تشیع انجام داد.

امام حسن عسکری(ع) چراغ هدایت در تاریکی خفقان

دکتر پسندیده در ابتدا با اشاره به شرایط زندگی امام عسکری(ع) می‌گوید: امام حسن عسکری(ع) آخرین امام از دوره خاص امامت است. از زمان حضرت رضا(ع) به بعد، یعنی امام جواد(ع)، امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) دوره تاریخی خاص را شاهد هستیم که آخرین این شخصیت‌ها امام عسکری(ع) است. به اتفاق نظر اغلب سیره‌نویسان اسلامی میلاد امام حسن عسکری(ع) در روز هشتم ربیع‌الثانی سال ۲۳۱ یا ۲۳۲ هجری است. مدت کوتاه حیات این امام بزرگوار را می‌توانیم به سه دوره تقسیم کنیم. آن حضرت تا حدود پنج سالگی از عمر شریفشان در مدینه به سر برد. ۱۶سال به اتفاق پدر بزرگوارشان در سامرا ‌زیسته و حدود هفت سال در سامرا ولایت و زعامت را برعهده داشت. لقب عسکری، مشترک میان امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) است زیرا آن بزرگواران مجبور به زندگی در شهر نظامی سامرا بودند و بیشتر طول عمر خود را در حبس خانگی به سر بردند.

ایشان یادآور می‌شود: برای پی بردن به مشخصه‌های دوران حیات معصومان(ع) باید سه شاخص را در نظر داشته باشیم. ابتدا اینکه عمر یک امام چقدر بوده است؟ پس از شهادت امام رضا(ع) کوتاه‌ترین عمرهای معصومین(ع) مربوط به همین دوره بوده و کمترین نیز مربوط به امام جواد(ع) است. شاخص دیگر اینکه یک امام در چند سالگی به امامت می‌رسد؟ این شاخص نشان می‌دهد چه فضای خفقانی حکمفرما بوده و در این فضا پدران بزرگوار ائمه(ع) در سن کم به شهادت رسیده و امامان بعدی مجبور بوده‌اند زودتر به امامت برسند. شاخص سوم نیز مدت زمان امامت آن بزرگواران است. امام عسکری(ع) حدود بیست‌ویک‌ساله بودند که به امامت رسیدند. این نشان می‌دهد پدر بزرگوار ایشان سن زیادی نداشتند. دیگر اینکه حضرت در ۲۸سالگی به شهادت رسیدند و مدت کوتاه حدود هفت ساله امامت حضرت نشان‌دهنده شرایط بسیار سخت و دشوار در تاریخ امامت است.

راهبرد و زمینه‌سازی‌های امام حسن عسکری(ع) در جامعه

این کارشناس دینی در ادامه توضیح می‌دهد: در فهم آیات قرآن کریم و احادیث پیشوایان دین، آشنایی با فضای نزول آیات الهی و یا صدور احادیث، سهم فراوانی در فهم مراد و معنای آیات الهی و یا احادیث دارد. جریان‌های پس از رحلت پیامبر(ص) و دوران امامت امیرالمؤمنین(ع) و امام حسن(ع) و امام حسین(ع) نشان داد جامعه اسلامی قابلیت و ظرفیت پذیرش معصومان را به‌عنوان حکمرانان جامعه ندارد. مردم، معصومان(ع) را شخصیت‌های محترمی می‌دانستند و مایل بودند از آنان به عنوان شخصیت‌های مقدس یاد کنند که با قداست مشغول عبادت هستند. این واقعیتی سیاسی اجتماعی است. یعنی جامعه ظرفیت و قابلیت پذیرش امامان را ندارد و از این رو می‌بینیم پس از واقعه کربلا، پس از اینکه تلاش‌های معصومان به نتیجه نرسید، راهبرد معصومان(ع) تغییر پیدا کرد.

دکتر پسندیده تصریح می‌کند: با مطالعه تاریخ و کلمات معصومان(ع) می‌شود ادعا کرد معصومان ما استراتژیست‌های ماهر و زبردستی بودند. اگر امام معصومی بخواهد امامت در جامعه‌ای حاکمیت پیدا کند، باید مردم تابع او باشند و فرمان او را برده و امر و منویات او را در جامعه زنده کنند. با چنین سابقه‌ای شاهد گسست میان امامت و مردم هستیم. مردم حاضر به احترام بودند اما حاضر نبودند برای امامت سرمایه‌گذاری کرده و و از ائمه(ع) تبعیت داشته باشند، به تعبیر دیگر، حکمرانی معصومان(ع) را نمی‌پذیرفتند. در چنین شرایطی ائمه(ع) به‌عنوان استراتژیست‌های خوب، برای پر کردن این خلأ باید بهترین راهبردها و مسیرها را پیدا می‌کردند. شاهد هستیم از زمان امام باقر(ع) و امام صادق(ع) تا زمان امام عسکری(ع)؛ معصومان راهکارهایی را انتخاب کردند.

انتظارات امام حسن عسکری(ع) از شیعیان

این استاد حوزه و دانشگاه به راهکار امام عسکری(ع) برای راهبری جامعه اشاره و تشریح می‌کند: امام عسکری(ع) از راهبرد محبوب‌سازی، زینت اجتماعی یا همان اعتبار اجتماعی استفاده کردند. به این معنا که معصومان(ع) به پیروانشان اعلام کردند آبروی اجتماعی، زینت و جمال ما در دستان شما شیعیان است و اگر می‌خواهید به حاکمیت رسیده و نظام سیاسی اجتماعی در دستان امام قرار بگیرد شما شیعیان باید از راه محبوب‌سازی و نشان دادن زیبایی‌ها و ایجاد اعتبار اجتماعی، این کار را انجام دهید. این راهبرد و نکته مهم در روایات امام عسکری(ع) بیان شده است. ایشان انتظارات خود را از شیعیان در روایتی بیان کرده است.

این کارشناس دینی بیان می‌کند: امام حسن عسکری(ع) در روایتی فرمودند: «اتَّقُوا اللَّهَ وَ کونوا زَیناً وَ لا تَکونوا شَیناً جُرُّوا اِلَینا کُلَّ مَوَدَّةٍ وَ ادفَعوا عَنّا کُلَّ قَبیحٍ فَاِنَّهُ ما قیلَ فینَا مِن حُسنٍ فَنَحنُ اَهلُهُ وَ ما قیلَ فینا مِن سوءٍ فَما نَحنُ کَذَلِک» یعنی ای شیعیان، تقوای الهی را در همه امور رعایت کنید، زینت ما باشید و موجب وهن و زشتی ما نشوید، محبت‌ها را به‌ سوی ما جلب و زشتی‌ها را از ما دفع کنید که هرگونه خوبی به ما نسبت دهند ما اهلش هستیم و هر عیبی به ما اسناد دهند ما از آن به دوریم... بر این اساس مودت لازمه تبعیت اجتماعی است. مهم این است ببینیم برای تحقق حاکمیت اجتماعی معصومان(ع) چه راهکاری باید داشته باشیم. راهبرد معصومان(ع) زینت و اعتبار اجتماعی است و این زینت و اعتبار اجتماعی در دست شیعیان و پیروان است نه در دست خود حضرات معصومین(ع). فعل، رفتار و سلوک ما در جامعه ائمه(ع) را زینت داده و نمایان می‌کند. اگر ما خوب رفتار کنیم، معصومان(ع) زیبا دیده می‌شوند. این راهبرد بزرگ از زمان امام صادق(ع) آغاز شد و در زمان امام حسن عسکری(ع) نیز این توصیه‌نامه وجود دارد. ما شیعیان مسئولیت اجتماعی بسیار بزرگی داریم؛ اینکه ائمه(ع) را چگونه به مردم معرفی کنیم تا آن‌ها هم پیرو معصومان(ع) شوند.

دکتر پسندیده در پایان با اشاره به برخی موارد توصیه‌نامه امام عسکری(ع) می‌گوید: در تحف‌العقول از امام(ع) روایتی نقل شده که آغاز با ورع و تقواست «اوصیکم بتقوی الله و الورع فی دینکم». تقوا یعنی قدرت مراقبت از خود و خویشتن‌داری. هر رفتار، حرکت، خلق و اخلاق درست و... نیازمند قدرت تقوا و قدرت مهار و بازدارندگی نفس است. ما انسان‌ها همیشه میان وسوسه‌های نفسانی و دعوت رحمانی قرار داریم. انسان‌ها هر رفتار شایسته، عمل صالح و افکار نیکی که بخواهند داشته باشند، باید تقوا را در نظر بگیرند. هر آنچه حضرت عسکری(ع) در ادامه این حدیث شریف از شیعیان خواسته‌اند و توصیه به انجام آن کرده‌اند، بستگی به نیروی تقوا دارد. باید هر کار، احساسات، حب و بغض، سخن، سکوت، رفتار، تأیید و... را با معیار الله بسنجیم و در نظر داشته باشیم آیا این عمل رضایت خداوند را در پی دارد؟ تقوا از طلایی‌ترین آموزه‌های اسلامی و مادر تمامی رفتارهای اخلاقی و خلقیات حسنه است. در ادامه نیز به امانت‌داری، سجده‌های طولانی، راست‌گویی، همسایه‌داری، معاشرت زیبا و ارتباطات نیکو با مخالفان اشاره شده که در این فرصت محدود مجال پرداختن به آن نیست.