نه جسارت ازبک‌ها از شکوهش کاسته و نه تعرض روس‌ها مانعی بر سر راه شکوهمندی آن‌ بوده است. هر چه سیر سال‌ها گذشته است، ‌ این گنبد و گلدسته باشکوه‌تر و با جذبه بسیار، پیش چشمان زائر و مجاور خودنمایی کرده است. این سقف زیبای روی مضجع نورانی حضرت شمس‌الشموس(ع) اما در درون و برون خود روایت‌ها و خاطراتی نهان دارد، از آن‌ روز که پوسته آن دو جلدی شده تا آن‌ دم که طلاکوب شد.

نشست این هفته قصه‌های حرم در مؤسسه فرهنگی قدس، گذری بر گذر ایام‌ گنبد حرم مطهر حضرت رضا(ع) بود که در ادامه برخی از موضوعات مطرح شده را با یکدیگر مرور می‌کنیم.

بنایی که مقبره نبوده است

سابقه گنبد در حرم مطهر و پیشینه کاربری گنبد در خراسان نخستین موضوع مورد بحث در این جلسه بود. جواد نوائیان رودسری در این‌باره گفت: «گنبد یک الگوی معماری ساسانی برای ساخت کاخ‌ها و معابد است و سابقه ساخت آن به پیش از تاریخ حرم مطهر و حتی اسلام می‌رسد».

در برخی متون تاریخی از فضای بقعه مبارکه (پیش از دفن حضرت(ع)) با نام قصر یا دار حُمَید بن قَحطبه یاد شده؛ فردی که حدود ۴۴ سال پیش از شهادت امام رضا(ع) درگذشته است. یعنی این بنا دست‌کم چهار دهه پیش از شهادت امام(ع) وجود داشته است. نوائیان با توضیح این نکته افزود: «در منابع دیگری هم قدمت آن را پیش از اسلام دانسته‌اند. در عین حال به دلیل دفن هارون‌الرشید در این مقبره برخی معتقدند این بنا بین سال‌های ۱۶ تا ۱۱۱ هجری قمری ساخته شده است. البته با توجه دلایل ذکر شده و با توجه به وجود ساختمان‌های مشابهی مانند آتشکده بازه حور و معبد اسپاخور در خراسان، می‌توان بنا را بر آن گذاشت که قدمت این مکان به دوره ساسانی برمی‌گردد».

موضوع دیگری که باید به آن توجه داشت قرار گرفتن مضجع مبارک حضرت(ع) در گوشه فضا و نه دقیقاً در فضای زیر گنبد است. علت آن هم کاربری غیرمقبره‌ای این مکان بوده است.

نخستین گنبد چه زمانی ساخته شده است؟

بعضی محققان مدعی‌اند مرقد مطهر امام رضا(ع) تا پیش از دوره سجلوقیان فاقد گنبد بوده است. این تاریخ‌پژوه و حرم‌شناس با رد این ادعا گفت: «گزارش‌های تاریخی جز این را می‌گویند. به عنوان مثال بیهقی در گزارشی از مشهد در قرن پنجم قمری درباره مناره‌ای که بر مرقد علی بن موسی‌الرضا(ع) نصب شده صحبت کرده است. بنابراین نمی‌توانیم فرض کنیم این مکان با وجود گلدسته، بدون گنبد بوده باشد. از طرفی قرآنی موسوم به «قرآن ابوالبرکات» که در سال ۴۲۱ قمری وقف شده گواه دیگری بر این موضوع است. در وقف‌نامه این مصحف به‌صراحت از واژه «قبه» حرم مطهر رضوی استفاده شده است».

احتمال می‌رود سیمای اولیه این گنبد مشابه سایر گنبدهای دوره ساسانی بوده باشد، چنان‌که مرحوم دکتر علی‌اکبر فیاض در گزارش در مجله‌نامه آستان قدس درباره آن چنین گمانه‌زنی کرده است: «قبه هزار سال پیش مشهد رضوی شاید از لحاظ حجم و شکل و شیوه معماری چیزی بوده ‌است شبیه به قبه ارسلان جاذب واقع در سنگ‌بست مشهد، چون این بنای ارسلانی هم متعلق به همان دوره است...».

به گفته نوائیان، اگر بنا بر شواهد موجود، تاریخ ساخت گنبد را پیش از دوره غزنویان فرض کنیم، این بنا در دوره سلطان سنجر سلجوقی به دست شرف‌الدین ابوطاهر قمی ساخته نشده بلکه بازسازی شده است.

موضوع بعدی ادعای برخی مورخان مانند ابن‌اثیر مبنی بر تخریب گنبد پس از حمله مغول است که با توجه به وجود کاشی‌های سنجری و محراب معروف روضه منوره که در سال ۶۱۲ قمری ساخته شده‌اند به این نتیجه می‌رسیم هرچند در این یورش حرم مطهر غارت شده اما تخریبی در آن صورت نگرفته است.

گنبد سبزی که هیچ اثری از آن نیست

آغازین تزئینات روکش بیرونی گنبد مطهر امام رضا(ع) همزمان با پایان ساخت مسجد گوهرشاد بوده است. نوائیان رودسری با بیان این احتمال گفت: «آغاز تزئینات گنبد حرم مطهر را باید از دوره تیموریان فرض کنیم. ضمن اینکه شکل و شمایل آن در این دوره تغییر اساسی پیدا می‌کند و به شکل یک گنبد دو پوسته درمی‌آید. شیوه‌ای که در این دوره رواج داشت».

وی در ادامه، توضیحات بیشتری در این‌باره بیان کرد: «این گمان وجود دارد که گوهرشاد آغا یا معمار مسجد پس از ساخت گنبد عظیم مسجد با ارتفاع ۳۹متر و تحت تأثیر قرار گرفتن گنبد اصلی به این تصمیم رسیدند که تغییراتی در آن ایجاد کنند. از همین رو در این دوره دورتادور گنبد مطهر یک استوانه ساخته و بر فراز آن یک آهیانه (عرقچین) گذاشته می‌شود که درواقع گنبد دوم را تشکیل می‌دهد. با این تغییرات ارتفاع گنبد اصلی از حدود ۱۸ متر به ۳۳ متر می‌رسد».

در کتاب فتوحات شاهی اثر امیرصدرالدین ابراهیم امینی هروی یک جمله به نقل از محمدخان ازبک هنگام شکست از شاه طهماسب اول ذکر شده که در آن به رنگ سبز این گنبد اشاره شده است. از طرفی با توجه به تزئینات بناها به‌خصوص گنبدهای ساخته شده در دوره تیموری، دور از ذهن نیست این گنبد روزگاری به رنگ سبز بوده باشد. این استاد تاریخ با بیان این موضوع گفت: «از طرفی نمی‌توان تصور کرد با توجه به تغییرات گنبد اصلی برای حفظ جلوه آن و تزئین زیبای گنبد مسجد جامع، گوهرشاد آغا یا میرزا قوام‌الدین شیرازی گنبد حرم مطهر را با آجر ساده تزئین کرده باشند. بنا به همه این دلایل می‌توان گفت گنبد مطهر رضوی در این دوره با کاشی سبز پوشیده شده است».

نخستین خشت‌های مطلای روی گنبد

نخستین بار ایده طلایی شدن گنبد حرم مطهر امام رضا(ع) از سمت شاه طهماسب اول مطرح شد. دومین شاه دودمان صفوی نذر کرده بود در صورت غلبه بر ازبکان مرقد منور و مضجع مطهر را مطلا کند. او پس از بیرون راندن ازبکان، نذر خود را ادا کرد و با صرف سه من طلا برای آهیانه و ۱۷ من برای میل آن، گنبد را مطلا کرد.

نکته مغفول درباره این طلاکاری، کتیبه یادبود آن است که نوائیان درباره آن گفت: «میرمنشی قمی در کتاب «گلستان هنر» درباره نوشتن کتیبه برای قسمت آهیانه طلایی شده توسط هنرمندی به نام مولانا عبدالحی سبزواری در زمان شاه طهماسب اول سخن گفته است. کتیبه‌ای که اکنون هیچ نشانی از آن وجود ندارد».

سال‌های بعد و در برهه افول صفویان در مناطق شرقی ایران، ازبکان دوباره به خراسان حمله و آن را غارت می‌کنند و این منطقه را به مدت ۱۰سال تحت تصرف خود درمی‌آورند. شاه عباس اول نیز که پس از به قدرت رسیدن قصد مقابله با آنان را داشته، نذر می‌کند در صورت غلبه بر ازبکان، از اصفهان تا مشهد را با پای پیاده به زیارت بیاید. در همین سفر است که دستور طلاکاری فضای استوانه دور گنبد را از اموال شخصی خود می‌دهد. گنبدی که مشخصاً تا پیش از آن، استوانه و آهیانه‌اش به دو رنگ مختلف بوده است.

نکته دیگر درباره این موضع، کتیبه دور گنبد است که این حرم‌شناس درباره آن می‌گوید: «عموم مردم بر این باورند متن کتیبه دور گنبد دعا و یا آیاتی از قرآن است اما برخلاف آن، این کتیبه که به خط علیرضا عباسی است شرح سفر شاه عباس اول و طلاکاری گنبد توسط وی را روایت می‌کند».

زلزله، توپ روس‌ها، فرسودگی و دوباره مرمت

گنبد طلای حرم مطهر تا حدود 60 سال بعد یعنی تا دوره شاه سلیمان اول دچار تغییرات اساسی و یا آسیب جدی نمی‌شود تا اینکه در سال ۱۸۴ قمری زلزله مهیبی در مشهد رخ می‌دهد. به گفته تاریخ‌نگاران، بر اثر این زمین‌لرزه گنبد مطهر دچار آسیب بسیار زیاد و حتی تخریب می‌شود تا جایی که نقل شده میله روی گنبد را از زیر آوار آن بیرون کشیده‌اند. در همان سال شاه سلیمان دستور بازسازی و مرمت آن را می‌دهد و چهار کتیبه ترنجی دور استوانه گنبد شرح این مرمت در ۱۰۸۶ قمری را نقل می‌کند. کتیبه‌هایی که توسط آقاحسین خوانساری تنظیم و توسط محمدرضا امامی، خطاط نامدار دوره صفویه نوشته شده‌اند.

اما جدی‌ترین آسیب در قرن گذشته را روس‌ها به گنبد امام رضا(ع) وارد می‌کنند. در نوروز ۱۲۹۱ که از آن به عنوان عاشورای ثانی یاد می‌کنند، حرم مطهر رضوی توسط قوای روسیه به توپ بسته می‌شود که نوائیان رودسری توضیحات بیشتری درباره آن داد: «در این حمله علاوه بر کشته شدن مردم، آسیب‌های فراوانی به سایر نقاط حرم مطهر وارد شد. در این یورش تنها ۱۸ گلوله به گنبد اصابت کرد و پس از شکافتن پوسته بیرونی، داخل فضای میان دو گنبد افتاد. به دلیل اوضاع نابسامان کشور در آن دوره، حرم مطهر و گنبد تا چندین سال مورد مرمت قرار نگرفت تا اینکه در سال ۱۳۳۰ قمری سلطان‌حسین میرزا نیرالدوله نیشابوری، استاندار وقت به کمک حاج میرزا محمدعلی، قائم مقام التولیه رضوی با هزینه شخصی به تعمیر گنبد مطهر پرداخت».

سال ۱۳۵۵ نیز همزمان با تولیت ولیان، برای بازسازی گنبد اقداماتی صورت گرفت که نافرجام ماند. آخرین بازسازی هم مربوط به سال ۱۳۵۹ در دوران پس از انقلاب اسلامی است که کتیبه سبز رنگ میان کتیبه شاه عباس گواه آن است.