هیئت دولت سال ۱۳۹۶ در مصوبه‌ای ۲۵ میلیارد تومان اعتبار برای حفر چاه آب ژرف و تأمین آب آشامیدنی اضطراری استان سیستان و بلوچستان در نظر گرفت. البته پیش از این مقامات وزارت نیرو اعلام کرده بودند در حوزه آب ژرف با وام ۲۵۰ میلیون دلاری که روسیه به ایران اختصاص داده، اقدامات مشترکی با روسیه در ایران شروع شده است. در مورد آب‌های ژرف ایران در چند مقطع زمانی بحث شده و به‌تازگی باز این موضوع مطرح شده است. دو گروه متفاوت نسبت به این موضوع اظهار نظر می‌کنند؛ برخی از کارشناسان از جمله «محمد آریامنش؛ دکترای ژئوفیزیک» از موافقان استفاده از آب ژرف و برخی دیگر به طور کامل مخالف این طرح هستند.
موافقان چه می‌گویند؟
دکتر آریامنش سال ۱۳۹۶ در خصوص استفاده از آب‌های ژرف از عمق هزارمتری گفت : از نظر مدیریتی و از نظر کارشناسی، ضرورت دارد تمام منابع آب مختلف کشور از جمله آب‌های ژرف را مطالعه، بررسی و پهنه‌بندی کنیم.
حداقل ما بدانیم در کشور چه داریم. در مواقع ضروری آن‌ها را بهره‌برداری کنیم. این دلیل نخست است. بالاخره ما در این کشور زندگی می‌کنیم و کشور مال ماست، ما باید آینده‌پژوهی و نیازهای آینده کشور را بررسی کنیم و باید بدانیم چه میزان آب داریم.
به اعتقاد وی از نظر اقلیمی، کشور ما در یک منطقه خشک قرار گرفته است. منابع آب سطحی ما محدود است. متأسفانه ما در مورد مطالعه منابع مختلف آب برنامه‌ریزی جامعی نداشته‌ایم. آب‌های زیادی در زیر زمین از کشور خارج می‌شوند. ما اگر از این آب‌ها بهره‌برداری و این منابع را استحصال نکنیم، یک سرمایه را از دست داده‌ایم. دوستانی که مخالف استحصال آب‌های ژرف هستند برای آن‌ها آب ژرف، بد تعریف شده است. با این حال کارشناسانی هم از همان سال ۱۳۹۵ با تهیه آب ژرف از عمق هزارمتری مخالفت و اعلام کردند؛ ما به درستی آب‌های سطحی و زیرزمینی را مدیریت نمی‌کنیم و اگر به آب‌های ژرف دسترسی پیدا کنیم آن‌ها را هم از بین می‌بریم.
چالش‌های بهره‌برداری
یک عضو هیئت علمی سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی در این خصوص به قدس می‌گوید: پیش‌بینی می‌شود حدود ۵۰ تا ۶۰ هزار میلیارد متر مکعب آب ژرف در عمق ۸۰۰ تا ۱۶۰۰ متری زمین وجود داشته باشد و مطالعات آب‌های ژرف یا آب‌های زیرزمینی عمیق از سال ۱۳۹۵ در کشور آغاز شد و یک‌سال بعد یعنی سال ۱۳۹۶ به دلیل خشکی منطقه جنوب شرق ایران، با ورود مجلس به این موضوع مجوز حفر و احداث سه حلقه از این چاه‌ها در سیستان‌وبلوچستان صادر شد.
علی‌اکبر دماوندی با اشاره به اینکه استفاده از آب‌های ژرف از عمق ۸۰۰ تا ۱۶۰۰متری زمین هنوز در محافل علمی از ابهامات زیادی برخوردار است، می‌افزاید: تجربه ایران در حفر چاهای ژرف یا خیلی عمیق نشان می‌دهد، با توجه به تحقیقات زمین‌شناسی این منابع آبی، منابعی هستند که منشأ آن‌ها در جنوب شرق کشور ما از منطقه هندوکوش و کوه‌های هیمالیا باشد که از هزاران سال قبل در اعماق زمین انباشته شده است و نکته جالب توجه این است که استفاده از این منابع افزون بر اینکه یک فرصت برای ما محسوب می‌شود، معایب وچالش‌هایی نیز به همراه دارد که به نظر می‌رسد چالش و معایب استفاده از این آب‌ها به مراتب بیشتر از فرصتی است که در اختیار ما قرار می‌دهد.
تجربه برداشت در ایران
وی در خصوص محاسن استفاده از آب‌های ژرف اعماق زمین اظهار می‌کند: از طریق حفر این چاه‌ها به حجم زیادی از آب دسترسی پیدا می‌کنیم، اما تجربه برداشت آب از سه حلقه چاه ژرف با عمق یک‌هزارو۵۰۰ تا ۲هزار متر در منطقه سیستان‌وبلوچستان نشان می‌دهد، این آب‌ها مشکلاتی همچون دمای بالا(حدود ۸۰ درجه سانتی‌گراد)، است که افزون بر شوری زیاد حاوی فلزات سنگین و مواد رادیواکتیو است. اکنون این پرسش مطرح است که چه ضرورتی دارد این حفاری که هزینه‌ای چند صد برابری حفر چاه‌هایی با عمق ۸۰ تا ۱۲۰ متری، دارد انجام شود و در نهایت به منابع آبی با شوری زیاد و حجم بالایی از فلزات سنگین و آلوده به مواد رادیواکتیو دست یابیم و سپس هزینه بسیار زیادی را صرف تصفیه آن کنیم، درحالی که می‌توان مانند بسیاری از کشورهای اطرافمان با هزینه‌ای بسیار کمتر به منابع آب خلیج‌فارس و دریای‌عمان که قابلیت شیرین‌کردن را دارند، دسترسی پیدا کنیم.
به‌عنوان نمونه بندرکراچی(پاکستان) که در نزدیکی بندر چابهار است، با جمعیتی ۲۰ میلیونی شرایط اقلیمی‌ای مشابه بندر چابهار دارد و با اتکا به شیرین کردن آب شور، آب مورد نیاز خود را تأمین می‌کند.
تبعات زیست‌محیطی
دکتر دماوندی ادامه می‌دهد: بیشتر کشورهای دنیا آب مورد نیاز خود را از طریق شیرین کردن آب دریاها تأمین می‌کنند، به همین دلیل هنوز کارشناسان در بهره‌برداری از آب‌های ژرف به قطعیت نرسیده‌اند، ضمن آنکه تاکنون اثرات زیست‌محیطی بهره‌برداری از آب‌های ژرف مشخص نشده است و نمی‌توان پیش‌بینی کرد با بهره‌برداری از این آب‌ها در آینده با چه چالش‌هایی مواجه خواهیم شد و این مسئله چه تأثیری بر حفظ تعادل زمین، فرونشست‌ها خواهد داشت، ضمن آنکه هزینه استحصال این آب‌ها چند صد برابر استحصال آب از چاه‌های عمیق است و هزینه بهره‌برداری از آب‌های ژرف حتی در مقایسه با شیرین‌سازی آب دریا و انتقال آن به مناطق مختلف کشور بسیار زیاد است و به لحاظ اقتصادی نیز مقرون‌به‌صرفه نیست.
این کارشناس می‌افزاید: گذشته از کیفیت بسیار پایین آب‌های ژرف و آلودگی آن‌ها به فلزات سنگین و مواد رادیواکتیو، فرونشست زمین مسئله دیگری است که باید در بهره‌برداری از آب‌های ژرف به‌طور دقیق مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد. چرا که آب‌های ژرف از هزاران سال قبل در اعماق هزار تا یک‌هزارو۵۰۰ متری زمین انباشته شده و احتمال اینکه با بهره‌برداری از این آب‌ها، زمین دچار فرونشست عمقی شود دور از واقعیت نیست و به نظر می‌رسد بهره‌برداری از آب‌های ژرف تبعات غیرقابل جبران بسیاری برای محیط زیست و سلامت مصرف‌کنندگان به همراه دارد، ضمن آنکه هزینه بهره‌برداری از هر متر مکعب از این آب‌ها در مقایسه با دیگر روش‌های تأمین آب بسیار گران تمام می‌شود و ضرورت دارد مطالعات دقیق و بازنگری راهبردی در خصوص بهره‌برداری از آب‌های ژرف صورت گیرد و با انتشار نتایج این مطالعات از اولویت قرار دادن مسائل سیاسی بر مسائل علمی پیشگیری شود.
انکار تبعات پروژه‌های غیرعلمی
دماوندی با انتقاد از اینکه در برخی مواقع در پروژه‌های مشابه بهره‌برداری از آب‌های ژرف برخی از مسئولان از ارائه آمار و ارقام صحیح امتناع می‌کنند، اظهار می‌کند: انکار تبعات این قبیل پروژه‌ها تأثیری در پیشگیری از بروز آن‌ها نخواهد داشت و هنگامی که تبعات آن‌ها هویدا می‌شود، کاری نمی‌توان انجام داد.
وی با اشاره به اهمیت بررسی ابعاد حقوقی، اجتماعی و زیست‌محیطی استحصال آب‌های ژرف می‌گوید: به نظر می‌رسد استحصال آب‌های ژرف در ایران موضوع خامی است و ضرورت دارد با ورود کارشناسان حوزه‌های مختلف این مهم از ابعاد متعدد مورد بررسی قرار و در صورت صلاحدید متخصصان و جامعه علمی مورد بهره‌برداری قرار گیرد.
این عضو هیئت علمی سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی ادامه می‌دهد: با وجود آنکه ایران به لحاظ جغرافیایی در منطقه‌ای خشک و نیمه خشک واقع شده است، در شمال و جنوب کشور دریا خزر و خلیج فارس را داریم که می‌توان با الگوبرداری از کشورهایی همچون امارات، دبی و عربستان سعودی از طریق شیرین سازی آب دریاها و استقرار صنایع آب بَر در این مناطق بخش قابل توجهی از آب مورد نیاز مناطق شرقی و مرکزی کشور را تأمین کنیم.
تمرکز صنایع در استان‌های مرکزی
دکتر دماوندی با انتقاد از ایجاد تأسیسات صنعتی در استان‌های مرکزی از جمله یزد، اصفهان و سمنان می‌گوید: تمرکز صنایع در استان‌های مرکزی، طی چند دهه گذشته سیاست غلطی بود که خیل عظیم مهاجرت به این استان‌ها را به همراه داشت و در پی تراکم جمعیت در منطقه مرکزی کشور، چند سالی است که زنگ خطر چالش آب در استان‌های اصفهان و یزد به صدا درآمده است و ضرورت دارد از همین امروز مسئولان تمهیداتی جامع برای انتقال صنایع از استان‌های مرکزی (که سهم اندکی از بارندگی دارند و عمق آب‌های زیرزمینی این استان‌ها از ۵۰۰ متر تجاوز کرده است) به حاشیه خلیج فارس و دریای عمان بیندیشند و اجازه ندهند با تأکید بر اشتباه دولت‌های پیشین چالش آب در این مناطق در آینده‌ای نه چندان دور به بحرانی غیر قابل جبران تبدیل شود.
به گفته وی حقیقت این است که طی چند دهه گذشته در حوزه آب دیدگاه سیاسیون بر دیگاه جامعه علمی کشور اولویت داشته است که منجر به اجرای طرح ناموفق انتقال آب به یزد شد و با وجود آنکه آزموده را آزمودن خطاست، اکنون نیز به جای انتقال صنایع از استان‌های مرکزی در کنار منابع آبی، شاهد تصمیم‌سازی‌هایی درباره انتقال آب از خلیج فارس به اصفهان (مسافتی حدود یک‌هزار و ۵۰۰ کیلومتر و صرف هزینه‌های بسیار سنگین) هستیم.
نظر شما