این اثر از قرن نخست تا قرن ۱۴ هجری قمری، متکلمان بزرگ شیعه و سنی را به‌صورت توصیفی و تحلیلی جمع‌آوری کرده و بسیار فراتر از یک فرهنگ عادی و معمولی، آراء، سیر و تحول اندیشه‌های کلامی و مکتب‌های فکری متکلمان را در بوته پژوهش و تحقیق گذاشته است.
این کتاب از منابع گوناگون کلامی، تاریخی، رجالی، شرح‌حال‌ها، فهرست‌ها، طبقات و انساب جمع‌آوری‌شده و باتوجه‌به سیر تاریخی بیان ‌شده است. کلید پژوهش در این موضوع، از نیمه اول دهه ۸۰ زده‌ شده است.
 

موضوع و هدف کتاب

موضوع کتاب معجم اعلام المتکلمین، شناساندن شخصیت‌های دانش کلام اسلامی با تفاوت حرکت‌های فکری و رویکردهای اعتقادی آنان است که تاریخ‌گذشته مسلمانان تا عصر حاضر شاهد آن بوده است.  
هدف از گردآوری این معجم، ایجاد زمینه‌ برای نوعی مرجعیت علمی در موضوع موردنظر است تا همه پژوهشگران با اندیشه‌های گوناگون و نحله‌های مختلف مذهبی، به‌ویژه پژوهشگران مسلمان، از آن بهره‌مند شوند.
 

ضرورت و کاربرد

به‌موازات گسترش دامنه علوم، اندیشه سیال متفکران، اقبال بیشتری به تخصصی‌تر شدن موضوع کتاب‌ها و مدارک علمی، نشان داده است.  
 انسان محقق همواره می‌کوشد در برخورد با مجهولات، بدون اتلاف وقت و گسسته شدن رشته تحقیقات و افکارش، در کوتاه‌ترین زمان ممکن، به پاسخ مطمئن دست یابد. برای استفاده از تألیفات و منابع گران‌قدر تاریخی، که استناد به آن‌ها موضوعیت دارد، راهی جز تهیه کتب کلیدی مناسب برای هرکدام که مطالب مندرج در آن‌ها به شکل الفبایی تنظیم‌شده باشد، نیست.
گسترش دامنه علوم، حفظ اصالت‌ها، جلوگیری از انواع تحریف‌ها و ضرورت دستیابی سریع به مطالب موردنظر، مهم‌ترین علل گرایش به تدوین این معجم بوده است.
 

گستره مکانی و زمانی

جغرافیای این کتاب، شامل قلمرو زیستی مسلمانان می‌شود؛ از اقلیم خراسان و ماوراءالنهر در شرق عالم تا مناطق مغرب و اندلس در قسمت غرب و محدوده زمانی، شامل سراسر تاریخ فرهنگ مسلمانان از قرن اول هجری تا قرن پانزدهم است.
کتاب معجم دربردارنده شرح‌حال تمام متکلمان مسلمان از هر فرقه، گروه و هر هدف و مکتب و با همه شاخه‌ها و انشعابات آنها همچون معتزله، اشاعره، ماتریدیه، امامیه، زیدیه، اصحاب حدیث، حشویه، خوارج و کسانی را که به‌نوعی در تفکرات خود با علم کلام ارتباط دارند است و البته نگاه عمده، معرفی مؤسسان مذاهب و شناساندن شخصیت‌هایی است که حامل اندیشه‌های آن مذاهب بوده‌اند که در دفاع از آن اندیشه‌ها یا در نقد و رد مخالفان به تالیف و تدریس و مناظره پرداخته‌اند و طبق برآورد اولیه این معجم حدود ۵ هزار مدخل دارد.
 

روش تحقیق

شیوه پژوهش در این کتاب توصیفی – تحلیلی است و فن تحقیق، بر پایه گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای و اسنادی است.  
روش‌های مختلف توصیفی در این کتاب به کار گرفته‌ شده است که هرکدام شاخص‌هایی متفاوت دارند. نخستین شاخص، شناسایی متکلمان مسلمان است که برای دستیابی به این شاخص مکان جغرافیایی جهان اسلام در حد مقدور و میسور در اولویت شناسایی قرار گرفت.