در دل تاریخ، در سایه‌ مرمرین و آینه‌های درخشان، رواق دارالحفاظ همچون جواهری درخشان در میان عظمت حرم مطهر حضرت رضا(ع) جای دارد. این رواق که در اوایل قرن نهم هجری به فرمان بانو گوهرشاد ساخته شد، هنری است که همزمان با معماری آن، ردپای تاریخ و معنویت در هر گوشه‌اش جاری است.

یادگاری کهن که جایگاه قاریان بود

این بانوی بزرگ در مشهد مقدس یادگارهای متعددی از خود به جا گذاشته که یکی از آن‌ها رواق دارالحفاظ است. این رواق در قرن نهم و در ابعاد عرض ۶۵.۸ متر، طول ۱۸ متر، ارتفاع تا زیر سقف ۸.۱۲ متر و تا پشت‌بام ۴۶.۱۴ متر ساخته شده است. رواق دارالحفاظ هفت صفه دارد که سه صفه آن به طرف دارالسیاده و سه صفه به طرف دارالسلام و یک صفه به طرف مسجد گوهرشاد است؛ این صفه‌ها به استثنای یک صفه باز شده و ارتباط میان دارالحفاظ و رواق دارالسیاده و دارالسلام و مسجد برقرار بوده و زائران از آن‌ها رفت و آمد دارند.

رواق دارالحفاظ از قدیم محل تجمع حافظان قرآن و انجام مراسم خاص تلاوت کلام‌الله و خطبه مخصوص حفاظ آستان قدس بوده، از این رو به «دارالحفاظ» شهرت یافته است. مشاهیر بزرگواری مثل عبدالجواد ادیب نیشابوری و ملاهاشم خراسانی در این مکان مدفون هستند و در انتهای جنوبی این رواق، مرحوم عباس میرزا قاجار مدفون شده و سنگی بزرگ بر دیوار کنار قبر او نصب و نوشته‌هایی هم درباره عباس میرزا ولیعهد بر آن نقش شده است. در سال ۱۳۴۶ شمسی که رواق دارالسلام توسعه یافته و نوسازی شده، از ضلع شرقی دارالحفاظ، دری وسیع به دارالسلام گشوده‌اند که موجب تسهیل آمد و شد زائران و عبادت‌کنندگان شده است.

کف رواق، با سنگ‌های مرمر زیبا و بی‌نظیر خود، همانند آغوشی گرم و دل‌انگیز به زائران دعوت می‌دهد. از ازاره‌های مرمری تا سقف‌های آینه‌کاری‌شده، هر جزء از این رواق، روایتگر داستانی است از عظمت و عشق به حضرت رضا(ع).

در قسمت شمالی دارالحفاظ در حاشیه در ورودی به حرم مطهر امام رضا(ع) روی کاشی‌های چینی نمای سنجری با خط نسخ جلی نوشته شده: «بسم الله الرحمن الرحیم هذه الروضه المکرمه المطهره لمولانا الامام المعصوم الشهید المظلوم الرضا، علی بن الکاظم، موسی بن الصادق، جعفر بن الباقر، محمد بن زین العابدین، علی بن الشهید بکربلا حسین، الحسن بن علی بن ابی‌طالب و امام المتقین العابدین علی بن الشهید بکربلا حسین اخ الحسن بن علی بن ابی‌طالب و امام المتقین و وصی رسول رب العالمین محمد بن عبدالله ابن عبدالمطلب صلوات الله علیه و علی آله الطیبین الطاهرین و اصحابه المنتجبین و رحمه الله و برکاته».

مرمتی برای حفظ جلال و شکوه

آینه‌کاری‌های این رواق که توسط سلطان مراد میرزا حسام‌السلطنه والی خراسان در سال ۱۲۶۹ به پایان رسید، با ایجاد فضایی درخشان و پرتلألو، نور را به درون خود جذب کرده و همچون هزاران چراغی در دل شب، راه را برای جویندگان حقیقت روشن می‌کند.

اما با گذر زمان، این آینه‌های درخشان نیاز به تجدید حیات داشتند؛ نیاز به مرمت و احیا تا همچنان در برابر چشم زائران، از زیبایی و نور سرشار باشند. از همین رو، سازمان عمران و نگهداری حرم مطهر رضوی در دی ۱۴۰۲ با دقت و ظرافت خاص، عملیات مرمت و بهسازی رواق دارالحفاظ را آغاز کرد. این مرمت‌ها شامل آینه‌کاری‌ها، بهبود تهویه، اصلاح نورگیرها و همچنین تغییرات در کانال‌های هوارسانی و تأسیسات بود تا فضای رواق همچنان مانند روزهای نخستین، پر از درخشش و آرامش باقی بماند.

عملیات مرمت در دو مرحله انجام شد. در مرحله اول، بخش میانی رواق که دارای قدمت بیشتری بوده و نیاز به دقت و توجه بیشتری داشت، مرمت شد. در این بخش، آینه‌هایی که امکان احیا و ترمیم نداشتند، با دقت تمام و با همان روش‌های سنتی که در گذشته استفاده می‌شد، نوسازی شدند. این آینه‌ها با کاغذ مومی در پشتشان و با تسمه‌کشی دقیق در محل خود جای گرفتند تا همچنان همان درخشش تاریخی را به رواق بازگردانند. این مرحله در بهمن ۱۴۰۲ به پایان رسید.

پس از مرمت بخش میانی، مرحله دوم از تاریخ ۱۵/۴/۱۴۰۳ آغاز شد. در این مرحله، بخش‌های شمالی و جنوبی رواق دارالحفاظ مرمت شدند. با توجه به اینکه این بخش‌ها در مسیر زیارت زائران قرار دارند، عملیات مرمت به‌گونه‌ای طراحی شد که بدون اخلال در مسیر حرکت زائران انجام گیرد. به همین ترتیب، فضای کارگاهی باز شد و رواق هر روز در دسترس‌تر برای زیارت قرار گرفت.

در مجموع، بیش از ۸۵۰ مترمربع آینه‌کاری در این دو مرحله ترمیم و مرمت شد. این عملیات که درمجموع چهار ماه غیر متوالی به طول انجامید، به لطف تلاش شبانه‌روزی هشت نفر استادکار و ۱۱ نفر از هنرمندان سازمان عمران و نگهداری حرم مطهر رضوی به سرانجام رسید. در پایان، پس از جمع‌آوری داربست‌ها، فضای رواق در ابتدای آذر ۱۴۰۳ دوباره در اختیار زائران قرار گرفت و نور و زیبایی آینه‌ها همچنان قصه‌ای از عظمت و پرتو نور را روایت می‌کند.

شایان ذکر است هنگام عملیات مرمت، به ساماندهی بام رواق نیز پرداخته شد؛ نورگیرهای قدیمی بازسازی و کانال‌های هوارسانی و مشبک‌های چوبی که متناسب با معماری حرم مطهر بودند، جایگزین شد تا فضای رواق علاوه بر زیبایی، از تهویه مناسب و شرایط زیارتی مطلوب برخوردار باشد.