امروز ۱۳ جمادی‌الثانی، سالروز رحلت حضرت ام‌البنین(س)، مادر بزرگوار حضرت عباس(ع) و سه شهید دیگر کربلاست؛ زنی که با تربیت فرزندانی شجاع و فداکار، حماسه‌ای بزرگ در تاریخ اسلام رقم زد. حضرت ام‌البنین(س) با وفاداری و صبر بی‌نظیر خود، نمونه‌ای از مادران مبارز تاریخ است که نه تنها در کربلا، بلکه در تمام عرصه‌های زندگی به‌عنوان یک الگو در ایثار و شجاعت شناخته می‌شود. به همین مناسبت، در گفت‌وگویی با اعظم شیرازی، استاد برجسته حوزه و دانشگاه و متخصص در تاریخ اسلام، به بررسی ابعاد مختلف شخصیتی این بانوی بزرگ و تأثیر او در تربیت فرزندانی رشید پرداخته‌ایم. خانم شیرازی در این گفت‌وگو از ویژگی‌های بارز حضرت ام‌البنین(س) و نقش او در شکل‌دهی به حماسه عاشورا سخن گفته‌است.

ام‌البنین(س) و تربیت فرزندانی دلاور برای کربلا

شیرازی با اشاره به نسب حضرت ام‌البنین(س) می‌گوید: امیرالمؤمنین علی(ع) پس از شهادت حضرت زهرا(س)، در جست‌وجوی همسری شجاع و دارای ویژگی‌های اخلاقی برجسته بود که از خاندانب با تاریخچه‌ای افتخارآمیز در شجاعت و دلاوری برخاسته باشد. حضرت این موضوع را با برادرش عقیل که در شناخت نسب‌های عربی تبحر داشت، در میان گذاشت و از او خواست دختری از طایفه‌های معروف به شجاعت و قهرمان‌پروری برایش انتخاب کند تا فرزندی رشید، دلاور و با شهامت از او به دنیا آید. عقیل که به‌خوبی با انساب عرب آشنا بود، حضرت علی(ع) را به خاندان کِلاب هدایت کرد و به او پیشنهاد داد با ام‌البنین(س) ازدواج کند. عقیل توضیح داد در میان عرب، شجاع‌تر از پدران او وجود ندارد.

ایشان با بیان اینکه این انتخاب امیرالمؤمنین(ع) تنها به دلیل شجاعت خاندان نبود بلکه حضرت(ع) به نقش حیاتی همسر در نظام خانواده توجه ویژه‌ای داشت، ادامه می‌دهد: ویژگی‌های اخلاقی و ایمانی پدر و مادر، به‌ویژه در تربیت فرزند، اهمیت بسیاری دارد، از این‌رو در اسلام نیز تأکید بسیاری بر انتخاب همسر مناسب شده است. امام علی(ع) با پیش‌بینی رویدادهای آینده به‌ویژه عاشورا، آگاه بود برای ماندگاری این حماسه تاریخی، داشتن فرزندانی رشید و شجاع که در کنار امام حسین(ع) و حضرت زینب(س) در دفاع از دین و آرمان‌های الهی حضور یابند، ضروری است. ام‌البنین(س) از خاندان حزام بن خالد بن ربیعه بن کلاب بود که اجدادش از دلیران و قهرمانان عرب در حجاز محسوب می‌شدند. علاوه بر این، نسب حضرت ام‌البنین(س) با چند واسطه به عبد مناف، جد بزرگوار پیامبر اسلام(ص) می‌رسید. به‌گواهی تاریخ، پدران و دایی‌های حضرت ام‌البنین(س) در دوران پیش از اسلام در زمره دلیرترین و شجاع‌ترین مردان عرب شناخته می‌شدند و در میدان‌های نبرد به‌ دلاوری و شجاعت شهرت داشتند. خاندان ام‌البنین(س) در شجاعت، میهمان‌نوازی، مردانگی و دلاوری در میان عرب مشهور بودند و این ویژگی‌ها را به حضرت ام‌البنین(س) منتقل کرده بودند. این بانوی بزرگوار نیز این صفات را با آموزه‌های اهل‌بیت(ع) ترکیب کرده و در تربیت فرزندانی با ویژگی‌های خاص همچون حضرت عباس(ع) که در کربلا جان خود را فدای اسلام کردند، این ویژگی‌ها را به کمال رساند.

وفا، شجاعت و صبر در زندگی ام‌البنین(س)

این استاد حوزه و دانشگاه به وفا، شجاعت و صبر حضرت ام‌البنین(س) اشاره و تصریح می‌کند: زندگی حضرت ام‌البنین(س) مملو از عشق به ولایت و امامت بوده است. این بانوی بزرگ در تربیت فرزندان شجاع و فداکار چون عباس بن علی(ع) بسیار موفق بوده و توانست فرزندانی با کمالات اخلاقی و انسانی پرورش دهد. او معرفت و ادب خاصی نسبت به فرزندان حضرت زهرا(س) داشت. نقل شده است پس از ازدواج با حضرت علی(ع)، از فرزندان حضرت زهرا(س) اذن ورود خواست و با این جمله وارد خانه آن‌ها شد: «ای آقایانم، من اینجا نزد شما خدمتگزاری هستم که آمده‌ام خدمتگزاری کنم، پس آیا این شرایط را می‌پذیرید؟ اگر نه، من به خانه خود بازمی‌گردم». در پاسخ نیز حسنین(ع) و حضرت زینب(س) به او فرمودند: «شما عزیز و بزرگوار هستید و این خانه متعلق به شماست». این محبت و ادب در رفتارش با اهل‌بیت(ع) و توجه به شرایط روانی فرزندان حضرت زهرا(س) به وضوح مشهود بود. همچنین هنگامی که حضرت علی(ع) او را با نام «فاطمه» صدا می‌زد، ام‌البنین(س) از ایشان درخواست می‌کرد او را به این نام نخواند، زیرا فرزندان حضرت زهرا(س) با شنیدن نام مادرشان غمگین می‌شدند و این امر موجب ناراحتی آن‌ها می‌شد.

شیرازی یادآور می‌شود: ام‌البنین(س) در خانه حضرت علی(ع) چهار پسر به دنیا آورد: عباس، عبدالله، عثمان و جعفر. هر یک از این جوانان تربیت‌شده در مکتب ام‌البنین(س) و تحت تأثیر اوصاف والای حضرت علی(ع) بودند. آن‌ها نه تنها در وفاداری به ولایت و شجاعت نمونه بودند، بلکه در ادب و ایثار نیز سرآمد بودند. نقل شده است پس از ولادت حضرت عباس(ع)، حضرت علی(ع) دست‌های او را بوسید و اشک‌ از چشمان مبارک ایشان جاری شد و به ام‌البنین(س) فرمود: «گویی می‌بینم این دست‌ها در روز عاشورا در کنار شریعه فرات برای یاری برادرش حسین(ع) از بدن جدا خواهد شد». یا در روایت دیگری آمده است حضرت عباس(ع) در طول ۳۴ سال عمرش هرگز برادر را برادر خطاب نکرد، بلکه با تعبیراتی مانند سیدی، مولای، یابن رسول الله، آن حضرت را خطاب می‌کرد.

ادیب و شاعری با دل پر از محبت اهل بیت(ع)

این سخنران دینی تصریح می‌کند: حضرت ام‌البنین(س) همچون حضرت زینب(س) میراثدار عاشورا و شهدای کربلاست. هر چند او در کربلا حضور نداشت اما وقتی خبر شهادت فرزندانش به او رسید، با صبر مثال‌زدنی از سلامت امام حسین(ع) جویا شد و پس از شنیدن خبر شهادت آن حضرت گفت: «ای کاش فرزندانم و تمام آنچه در زمین است فدای حسین(ع) می‌شد و او زنده می‌ماند». این سخنان ام‌البنین(س) نشان‌دهنده دلدادگی عمیق او به اهل‌بیت(ع) و بصیرت والای او است که در عشق به امام حسین(ع) ذوب شده بود.

وی به ابعاد دیگر شخصیت این بانو اشاره کرده و می‌گوید: حضرت ام‌البنین(س) تنها یک مادر فداکار نبود، بلکه او شخصیتی ادیب، فصیح و اهل فضل و دانش بود. او با قلم و شعر خود، عشق بی‌پایان به اهل بیت(ع) و امام حسین(ع) را بیان می‌کرد و در رثای حضرت عباس(ع) و شهدای کربلا اشعار بسیاری سروده است. این ویژگی او نشان‌دهنده عمق احساسات مذهبی و دینی‌اش است که نه تنها به تربیت فرزندانی چون حضرت عباس(ع) پرداخت، بلکه با استفاده از شعر و ادبیات، پیوند عاطفی و معنوی خود را با اهل‌بیت(ع) بیان می‌کرد. براساس نقل مقاتل الطالبیین، حضرت ام‌البنین(س) پس از شهادت فرزندانش در کربلا، هر روز همراه نوه‌اش عبیدالله، فرزند حضرت عباس(ع) به قبرستان بقیع می‌رفت و اشعار خود را می‌خواند و بر فقدان فرزندانش می‌گریست. این اشعار که از دل مادرانه‌اش برمی‌خاست، نه تنها نشان‌دهنده صبر و شکیبایی او در برابر مصیبت‌ها بلکه بازتابی از عشق او به امام حسین(ع) و شهادت بزرگ کربلا بود که به طرز عمیقی در قلب او نقش بسته بود. حضرت ام‌البنین(س) با اشعار خود از مرثیه‌سرایان بزرگ تاریخ اسلام شد و یاد و خاطره شهدای کربلا را زنده نگه داشت. این عزاداری‌ها و نوحه‌سرایی‌ها و این حرکت سیاسی اجتماعی در قبرستان بقیع، مصیبت سنگین کربلا را یاد آوری کرده و حرکتی در راشتای تبیین ظلم و ستم بنی‌امیه و آگاهی مردم مدینه بود.