والمسلمین سید کاظم طباطبایی؛ عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث در سلسله درس‌گفتار «میراث مکتوب و شفاهی حضرت زهرا(س)» که به همت مؤسسه پرسمان برگزار شده است؛ به بیان فضائل حضرت زهرا(س) پرداخته است که بخش اول، دوم و سوم آن قبلا با عناوین «فضیلت حضرت فاطمه(س)؛ از آیه تطهیر تا مباهله» و «پیشامدها و حوادث آینده در مصحف فاطمه(س)» و سبک زندگی خانوادگی حضرت فاطمه(س) و تقسیم کارها توسط پیامبر(ص) منتشر شده است.

اکنون بخشی از این  درس‌گفتار را با موضوع  دعاها و نیایش‌های حضرت زهرا(س) می‌خوانیم؛

امروز قصد داریم در مورد دعاهای فاطمی سخن بگوییم و مراد ما از دعا فراتر از بحث دعا به معنای خواسته، نیایش و نجوا با خداوند است؛ کلا سیره عبادی حضرت زهرا(س) خیلی قابل مطالعه است گرچه گزارش‌های فراوانی در این خصوص نداریم ولی همین مقداری که هست ویژگی متمایزی دارد؛ آمده است که حضرت(س) آنقدر خدا را عبادت می‌کرد که پاهای ایشان ورم کرده بود؛ تحمل این سختی به خاطر لذت زیادی بود که ایشان از عبادت می‌برد ولی ما وقتی عبادت می‌کنیم از روی تکلیف است و در تکلیف هم دشواری وجود دارد. اهل بیت(ع) عبادت عاشقانه داشتند و شیرینی و حلاوت آن را درک می‌کردند. گفتیم حضرت علی(ع) در توصیف همسرشان نزد پیامبر(ص) فرمودند: نعم العون علی طاعه الله؛ بهترین یار و یاور در اطاعت از خداست.

بحث تسبیح حضرت زهرا(س) را همه شنیده‌ایم و در منابع اهل سنت و شیعه آمده است؛ چون حضرت از پیامبر(ص) درخواست خدمتکار کردند و برای پیامبر(ص) این کار مقدور نبود لذا پیامبر(ص) این ذکر یعنی تسبیحات حضرت زهرا(س) را به ایشان هدیه دادند؛ حضرت علی(ع) فرمودند من وقتی این تسبیحات را شنیدم هرگز آن را ترک نکردم.

دعاهای حضرت مختلف است از جمله نیایش‌ها؛ حضرت در تعقیبات بعد از نماز با خدا نیایش و نجوا می‌کند و البته چیزی از خدا نمی‌خواهد؛ حضرت نماز خود را هم مدیون خدا می‌داند و برعکس ما که وقتی دو رکعت نماز خواندیم چندین حاجت داریم؛ حضرت در یکی از این نیایش‌ها دارند: یا اکرم الاکرمین یا منتهی امنیه السائلین انت مولای فتحت لی باب الدعا ...؛ یعنی همین که خدایا به من توفیق دادی با تو نجوا کنم نعمتی شایسته شکرگزاری است. دعای بعد از نماز عصر ایشان هم این است: اللهم .. و تسمع کلامی و تعلم ما فی نفسی و لیس یخفی علی شیئ؛ خدایا تو مرا می‌بینی و سخن مرا می‌شنوی و آنچه را در درونم می‌گذرد آگاهی. 

دعا برای پرهیز از عجب و حسد

خواسته‌های حضرت فاطمه(س) هم معنوی است و می‌فرمایند: خدایا این چیزها را یعنی حسد و عجب، خودشیفتگی، کبر و ریا، بغی و ستم، شک، سستی، بیماری و خذلان، مکر و نیرینگ و بلا و فساد را از سمع و بصر و همه جوارح من بگیر یعنی خواسته‌ها هم والا و بالا و فوق تصور ماست؛ لاتجعل مصیبتی فی دینی؛ خدایا مصیبت مرا در دینم نگذار و دنیا را انتها و نهایت هم و غم من قرار نده. این دعاها در شرایطی است که زندگی دنیوی سختی هم داشتند که از نظر ما اصلا دنیا نیست. خدایا تا زمانی که زندگی برای من بهتر است مرا زنده بدار و هر وقت که مرگ برای من بهتر است مرا بمیران.

دعاهای حضرت همراه با ستایش است. خیلی از دعاهایی که حضرت بعد از فرائض می‌خوانند ستایش خداوند است. در کتب مختلف مناجات‌های گسترده ایشان وجود دارد و انسان وقتی به آن توجه می‌کند می‌بیند حضرت زاویه دید متفاوتی نسبت به ما در مورد نظام آفرینش دارند؛ امام حسن(ع) نقل فرمودند که مادرم شب جمعه در محراب عبادت ایستاده بود و تا زمانی که صبح دمید حضرت پیوسته در حال رکوع و سجود بود یعنی شب تا صبح مشغول نماز و دعا بودند و شنیدم که برای همه مؤمنین با ذکر اسامی آنان دعا کرد ولی برای خود هیچ چیزی نمی‌خواست؛ من به ایشان گفتم ای مادرم چرا برای خودت دعا نمی‌کنی همانطور که برای دیگران دعا می‌کنی و ایشان فرمودند: الجار ثم الدار.

از حضرت دعاهای دیگر هم داریم مثلا دعا برای اموات؛ وقتی پیامبر(ص) از دنیا رفتند زنان بنی‌هاشم به ملاقات حضرت رفتند و ذکر خوبی‌های پیامبر(ص) می‌کردند و حضرت به آنان فرمودند که تفاخر به نیکی را رها کنید و برای پدرم دعا کنید؛ این درخواست خیلی عجیب است زیرا پیامبر(ص) مقام والایی داشتند که نیازی به دعای این افراد نداشتند و از طرفی دعاهای امثال ما هم چندان والا نیست ولی حضرت زهرا(س) همه را به ذکر خدا و  دعا توجه می‌دهند.

برخی دعاها مانند دعای هنگام رؤیت هلال به عنوان سنت مطرح است؛ مرحوم شیخ صدوق از امام رضا(ع) نقل فرمود که وقتی هلال را دید این دعا را بخوانید: اللهم اجعلنی علینا هلال مبارکا ...؛ امام رضا(ع) فرمودند هر کسی این دعا را بخواند جزء آمرزندگان قرار می‌گیرد و بعد فرمودند حضرت زهرا(س) این را می‌گفت و به عنوان سنت از ایشان مطرح است. 

در صبح و شام دعا داشتند که برخی از این دعاها در منابع اهل سنت آمده است؛ از جمله فرمودند: یا حی یا قیوم برحمتک ...؛ در مجموعه تراثی اهل سنت دعا زیاد وجود ندارد ولی در شیعه زیاد است ولی همین مقدار دعا که دارند از حضرت زهرا(س) عمدتا نقل شده است همچنین جمال الاسبوع و بلدالامین هم دعاهایی از آن حضرت نقل کرده‌اند. 

استجابت دعا در روز جمعه

نکته دیگر قابل ذکر این که اهل سنت و شیعه نقل کرده‌اند که در روز جمعه لحظاتی هست که دعا مستجاب است؛ در برخی منابع آمده است در نیمه روز  و در برخی روایات غروب آفتاب آمده است لذا حضرت زهرا(س) در این دو لحظه حواسشان جمع بود که دعا کنند. در تفسیر آلوسی هم آمده است که حضرت فاطمه(س) خدمت پیامبر(ص) رسیدند و درخواستی مطرح کردند و پیامبر(ص) فرمودند نمی‌خواهی خواسته بهتری به تو بدهم و دعایی یاد ایشان دادند. 

دعای زیبای دیگری هم وجود دارد که فرمودند: خدایا مرا به آنچه روزی‌ام گردانی قانع کن؛ یعنی اگر قناعت نباشد هرقدر روزی هم زیاد باشد باز انسان آن را کم می‌داند. به تعبیر سعدی؛ چشم تنگ دنیادوست را/ یا قناعت پر کند یا خاک گور؛ اللهم ذلل نفسی فی نفسی؛ خدایا مرا پیش خودم و در درون خودم خوار کن یعنی خودشیفته و خودبزرگ‌بین نباشم. مشابه این تعابیر را از حضرت علی(ع) و دیگر ائمه(ع) داریم یعنی وقتی برخی حضرت را تعریف و تمجید کردند ایشان فرمودند خدایا تو مرا بهتر از من می‌شناسی و من هم خودم را بهتر از این‌ها می‌شناسم و بعد می‌فرمایند خدایا مرا بهتر از آنچه این‌ها می‌دانند قرار بده و در نزد تو خاکسار باشم. 

دعای جالب دیگری هم در سنن ترمذی از حضرت(س) داریم که ایشان خدمت پیامبر(ص) رفتند در حالی که وضعیت مالی بدی داشتند و پیامبر(ص) به ایشان یاد دادند که بگو: یا اول الاولین و یا آخر الاخرین ذی القوه المتین ...؛ حضرت زهرا(س) وقتی از نزد پدر برگشتند فرمودند من رفتم تا یک امر دنیوی به دست بیاورم ولی یک امر اخروی کسب کردم و امیرمؤمنان(ع) ایشان را تشویق فرمودند و تایید کردند که این دعا بهتر از حاجات دنیوی است.

اهمیت تسبیحات حضرت زهرا(س)

دعاهای ایشان در کنار دعاها و نیایش‌های حضرت زهرا(س) در کتابی که آقای قیومی نوشته آمده است و این دعاها همه شایسته تبعیت است و آنچه در بین این دعاها مشهورتر است تسبیحات حضرت زهرا(س) به عنوان هدیه الهی است؛ امام باقر(ع) فرمودند: هیچ ستایشی برتر از تسبیحات حضرت زهرا(س) برای خداوند نیست و اگر چیزی برتر بود پیامبر(ص) آن را به دخترش یاد می‌داد. 

همچنین روایت دیگری داریم که امام صادق(ع) به ابوهارون فرمودند: ما کودکانمان را امر و توصیبه به قرائت تسبیحات حضرت زهرا(س) می‌کنیم همانطور که وادار می‌کنیم نماز بخوانند تا عادت کنند؛ همیشه این کار را انجام بده. در برخی متون آمده است که ذکر کثیر که در قرآن آمده است همان تسبیحات حضرت زهرا(س) است که در کافی و معانی الاخبار آمده است. 

ما هم باید همه نسبت به این تسبیحات هم بعد از نمازها و هم قبل از خواب و سایر ایام اهتمام جدی داشته باشیم و بدانیم هدیه‌ای از جانب پیامبر(ص) به حضرت زهرا(س) بوده است.