این درحالی است که در اسناد بالادستی، ازجمله در تمامی قوانین برنامه پنج‌ساله پیشرفت کشور بر مقابله با پدیده فرسایش خاک تأکید شده و از سال ۱۳۸۹ نیز قانون حفاظت از خاک به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده و ابلاغ شده است؛ اما نتیجه تلاش‌ها و اقدامات اصلاً رضایت‌بخش نیست؛ به‌طوری که مرکز پژوهش‌های مجلس به‌تازگی در گزارشی آورده است: «آمارهای بین‌المللی نشان می‌دهد ایران همواره از نظر میزان فرسایش خاک در جهان در رتبه‌های نخست قرار داشته است، به‌نحوی ‌که اگر الان میزان فرسایش خاک در ایران به یک ‌سوم مقدار کنونی کاهش یابد، همچنان رتبه نخست فرسایش خاک در جهان را خواهد داشت».

اما نرخ فرسایش خاک در ایران چگونه است؟ چرا تلاش‌ها و اقدامات برای مقابله با این پدیده به نتیجه لازم نمی‌رسد و مهم‌تر اینکه با روند فعلی، دورنمای حفاظت از خاک این سرزمین چگونه خواهد بود؟

حمید نوری، مدیر کل آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور و مدیر مرکز بین‌المللی مدیریت جامع حوضه‌های آبخیز تحت نظارت یونسکو در پاسخ به قدس ابتدا به اهمیت پدیده یاد شده اشاره می‌کند و می‌گوید: فرسایش خاک، ساییده شدن سطح زمین است. در این فرایند سطح خاک دچار فرسودگی و نابودی شده و سپس توسط عوامل طبیعی چون باد یا آب از یک منطقه به منطقه‌ای دیگر انتقال می‌یابد که در نتیجه این فرایند که نقطه مقابل رسوب است زمین، حاصلخیز بودن خود را از دست می‌دهد و به زمین خشک و بایر تبدیل می‌شود.

وی با بیان اینکه یکی از مهم‌ترین ارزش‌های خاک، نقش آن در تأمین امنیت غذایی است، می‌افزاید: حدود۹۰درصد غذایی که در دنیا تولید می‌شود از خاک بدست می‌آید. از طرف دیگر خاک تقریباً یک ماده تجدیدناپذیر محسوب می‌شود. درواقع در طول یک دوره ۸۰۰ تا هزار ساله فقط ۲ تا ۳ سانتیمتر خاک تولید می‌شود که در چنین حالتی عمر یک انسان کفاف تولید یک سانتیمتر خاک را نمی‌دهد، بنابراین عملاً جزو منابع تجدیدناپذیر محسوب می‌شود. یعنی با اینکه خاک در فضای تجدیدپذیر قابل تبیین و رصد است اما به خاطر اهمیت حفاظتش بیشتر در قالب تجدیدناپذیر بودن مطرح می‌شود. همچنین از دیدگاه زیست‌محیطی، خاک سطحی یک عنصر کلیدی در چرخه کربن است و با ذخیره کربن آلی، به‌عنوان یک عامل مهم در کاهش گرمایش جهانی محسوب‌ می‌شود.

وی با تأکید بر اینکه خاک در حفظ زیست‌بوم، تنوع‌زیستی، توسعه مشاغل مبتنی بر منابع طبیعی ما و... نقش مهمی دارد، تصریح می‌کند: نمی‌شود آینده جهان را بدون مراقبت از ارزش‌های اقتصادی و متنوع خاک در نظر گرفت.

وی با بیان اینکه فرسایش خاک یکی از انواع تخریب خاک است، می‌افزاید: درگزارش مربوط به سند ملی دانش‌بنیان امنیت غذایی و در برخی از منابع دانشگاهی میانگین نرخ فرسایش سالیانه خاک در ایران حدود ۱۶.۵تن در هکتار تخمین زده می‌شود، اما تخمینی که پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری به عنوان مرجع ذی‌صلاح در این زمینه می‌زند سالانه ۴/۱۵ تن در هکتار است که این رقم چهار تا پنج برابر میانگین جهانی است.

نوری، تنوع روش‌های محاسباتی در تخریب خاک را مهم‌ترین دلیل اختلاف در میانگین نرخ فرسایش خاک در ایران عنوان می‌کند و می‌افزاید: ضمن اینکه ابزارهای اندازه‌گیری هنوز در سراسر دنیا گسترش نیافته است.

وی سپس به موضوع دلایل تخریب و فرسایش خاک در ایران می‌پردازد و می‌گوید: مطالعات مختلف نشان می‌دهند دو موضوع در این پدیده نقش اصلی را دارند؛ نخست، تغییر کاربری اراضی است، یعنی هر کاری که به تغییر کاربری اراضی و بهره‌برداری از منابع سرزمینی بینجامد، مثل کاهش پوشش گیاهی، جنگل‌زدایی‌ها، تخریب مراتع، گسترش کانون‌های بیابانی و... درواقع یک منبع اصلی تخریب و فرسایش خاک می‌شود. عامل دوم هم که در شکل‌گیری پدیده فرسایش خاک بسیار حائز اهمیت است و باید به صورت جدی مورد توجه قرار گیرد تغییرات اقلیمی است که به عنوان یک ابربحران در دنیای امروز مطرح است. تغییر الگوهای فصل و شدت بارش‌ها و همچنین کاهش رطوبت خاک می‌تواند در فرسایش خاک نقش کلیدی ایفا کند. از سوی دیگر باید به یاد داشته باشیم رعایت نکردن مناسب اسناد آمایش سرزمین در برخی از طرح‌ها و برنامه‌های اقتصادی‌، اجتماعی، آلودگی خاک و... در وقوع انواع فرسایش خاک در بخش‌های گسترده‌ای از ایران تأثیر داشته است.

مدیرکل آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور با بیان اینکه فرسایش خاک روی امنیت غذایی، از بین رفتن پوشش گیاهی و ظرفیت زیست‌پذیری کشور تأثیر دارد، تصریح می‌کند: در واقع این پدیده به صورت مستقیم و غیرمستقیم روی کشور در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی تأثیر منفی می‌گذارد و روند توسعه پایدار کشور را مختل می‌کند. مثلاً براساس گزارش اخیر مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی و همچنین اظهارات دکتر انصاری، ریاست سازمان حفاظت محیط زیست «خسارت سالانه از محل فرسایش خاک در ایران بالغ بر ۱۰میلیارد دلار برآورد شده است».

نوری ادامه می‌دهد: در چنین شرایطی کاملاً طبیعی است که باید مؤلفه‌های فرسایش خاک را براساس تجربه‌های ملی و بین‌المللی کنترل کنیم. بر این اساس از حدود ۷۰سال پیش، سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری با مشارکت سازمان‌های جهانی یونسکو، فائو اقدامات و برنامه‌های زیادی در حوضه‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری، بیابان‌زدایی، حفظ و احیای جنگل‌ها و مراتع و... انجام داده که اجرای طرح آبخیزداری و آبخوان‌داری در ۳۲میلیون هکتار از اراضی کشور تاکنون و همچنین مطالعه ۲۰میلیون هکتار حوضه‌های آبخیز برای اجرای طرح یاد شده از جمله آن‌هاست. البته این موارد جدا از اقداماتی است که ما همواره در طرح‌های جنگل‌داری، حفاظت از سرزمین در ارتباط با مقابله با آتش‌سوزی‌ها و مراقبت از آب و خاک کشور انجام داده‌ایم.

وی در همین زمینه به تصویب قانون حفاظت از خاک اشاره می‌کند و می‌افزاید: این قانون که دارای ۲۲ ماده است در کنار دیگر قوانین ازجمله سند ملی امنیت دانش‌بنیان غذا و قانون ارتقای بهره‌وری و قانون برنامه هفتم توسعه می‌تواند نقشه راهی برای همه‌ دستگاه‌ها و وزارتخانه‌های بهره‌بردار از خاک سالم باشد.

وی در پاسخ به اینکه چرا اقدامات و تلاش انجام شده تاکنون نتیجه لازم را به‌دنبال نداشته و روند فرسایش خاک همچنان رو به افزایش است، می‌گوید: شاید اقدامات انجام شده در مقایسه با شتاب فزاینده تخریب خاک در سطح کشور کافی نبوده است. البته در اینجا چند نکته باید مورد توجه قرار گیرد. نخست اینکه در سطح کشور ۹۰میلیون هکتار از اراضی کشور همچنان نیازمند مطالعه و اجرای طرح آبخیزداری و آبخوان‌داری است که اگر نتوانیم در برنامه‌های توسعه سرعت بیشتری در مطالعه و اجرای آن‌ها بدهیم طبیعتاً سرعت تخریب خاک کشور نسبت به سرعت احیا و سرعت بازیابی سرزمین بیشتر خواهد شد و این احساس در مردم و این حقیقت در جامعه شکل می‌گیرد که با وجود همه این تلاش‌ها سرعت جلوگیری از تخریب خاک در کشور و سرعت احیای سرزمین کمتر از سرعت تخریبمان است. ضمن اینکه باید یادمان باشد تغییر اقلیم هم به تخریب خاک سرعت بیشتری می‌دهد. بنابراین مطالعه و اجرای طرح آبخیزداری در ۹۰میلیون هکتار از اراضی کشور باید با سرعت زیادی در دستور کار برنامه‌های توسعه‌ای کشور قرار گیرد.

نوری در همین زمینه می‌افزاید: جدا از بالا بودن سرعت تغییرات اقلیمی و همچنین تغییر کاربری اراضی به نسبت اقدامات مقابله‌ای در برابر فرسایش خاک که موجب شده تلاش‌ها به نتیجه دلخواه نرسد، باید عامل سرمایه‌گذاری را هم در این موضوع مورد توجه داشت. نمی‌توان بدون سرمایه‌گذاری کافی در مدیریت جامع و یکپارچه سرزمین به هدف مورد نظر دست یافت. بنابراین باید در اجرای برنامه‌ها حتما تأمین اعتبار را جدی گرفت و در کنار آن مشارکت مردمی، بسیج منابع، امکانات، نیروی انسانی و فناوری‌ها را لحاظ کرد، چون این‌ها به ما کمک می‌کنند سرعت بیشتری به اجرای طرح یاد شده بدهیم تا این‌گونه در ابتدا دست‌کم تخریب خاک را در کشور به نقطه صفر برسانیم و در مراحل بعدی به سمت احیا و بهره‌برداری پایدار برسانیم.

وی با اشاره به اینکه مشارکت مردمی، بسیج منابع و امکانات، بهره‌مندی از فناوری‌های روز و.. باید در پیکره واحدی به نام مدیریت جامع خاک البته برای مردم و به نفع مردم اتفاق بیفتد، می‌افزاید: این هم زمانی اتفاق می‌افتد که مردم حس کنند وقتی از هر یک متر یا یک تن خاک محافظت می‌کنند، دارند از چه سرمایه ملی مراقبت می‌کنند و قرار است چقدر کار و چه تعداد شغل با بهبود حوضه‌های آبخیز و شبکه اقتصادی سلامت ایجاد شود؛ چون همه آن چیزی که با عنوان حفاظت از خاک عنوان می‌شود در یک پازل بزرگ‌تری قرار می‌گیرد با عنوان سلامت حوضه‌های آبخیز که شامل رسیدن به یک آب، یک هوا و یک خاک سالم است. اگر بخواهیم این اتفاق بیفتد باید یک پیکره سالمی از اکوسیستم‌ها را در کنار هم داشته باشیم تا بتوانیم ارزش‌های اقتصادی سرزمین خود را حفظ کنیم.

وی نبود هماهنگی کافی میان دستگاه‌های مسئول و تأمین بودجه را عمده‌ترین چالش مدیریت مقابله با تخریب و فرسایش خاک در کشور عنوان می‌کند و می‌گوید: مثلاً امسال برای اجرای طرح آبخیزداری ۴/۱همت اعتبار در نظر گرفته شده؛ در حالی که ما در برنامه هفتم و هشتم پیش‌بینی کردیم به سمت مقابله با جهش تخریبی که در دنیا و ایران شکل گرفته برویم. برای این منظور هم سازمان در نظر دارد روی ۹۰میلیون هکتار از اراضی کشور مطالعه کند و طرح آبخیزداری، ارتقای سطح پوشش گیاهی و... را در آن انجام دهد که برای این منظور به حدود ۷۳۰ همت اعتبار نیاز است. البته این عدد شاید عدد کوچکی نباشد اما برای تحقق هدف مورد نظر لازم است، چون باید به‌طور جدی به پایش فصلی، سالانه، دو ساله، پنج‌ساله و ده‌ساله بپردازیم و طرح‌های مختلف را پیاده کنیم. البته با وجود این، همه دستگاه‌های مسئول مثل وزارت راه و شهرسازی، وزارت نیرو، سازمان حفاظت محیط زیست و... طبق قانون حفاظت خاک تکالیف مشخصی در این زمینه دارند و حتی برای این منظور ۱۳ نقشه ترسیم شده است و باید همه پای کار بیایند تا براساس پیش‌بینی‌ها بتوانیم در ۱۰سال آینده در مرحله متوقف کردن تخریب و احیای سرزمین قرار بگیریم، اما اگر این کارها را انجام ندهیم و روند فعلی ادامه داشته باشد طبیعی است با مشکلات دیگر و بیشتری هم مواجه خواهیم شد. مثلاً سطح کانون‌های گردوغبار در کشور که الان تقریباً ۱۴میلیون هکتار بوده و ۳میلیون آن به‌شدت تحت تأثیر تغییر اقلیم است قطعاً افزایش می‌یابد.

 وی در پاسخ به اینکه اگر برنامه سازمان منابع طبیعی در زمینه مقابله با شتاب تخریب خاک به‌خوبی پیش نرود میزان فرسایش خاک در کشور چقدر خواهد شد و چقدر تحت تأثیر این پدیده قرار می‌گیریم، می‌گوید: وقتی می‌گوییم ۴/۱۵تن در هکتار میانگین سالانه فرسایش خاک در کشور است به این مفهوم است که به‌سختی می‌توانیم تخمینی از مؤلفه‌ها و نقش آن‌ها در اندازه تخریب ارائه دهیم. بنابراین در آینده هم با اقداماتی که عرض کردم -که خیلی کمک کرده و کمک می‌کند- مثل قانون حفاظت خاک، سند امنیت دانش بنیان و برنامه‌های پنج‌ساله پیشرفت کشور و... اگر این‌ها اتفاق بیفتد، قرار است در سند ملی دانش بنیان امنیت غذایی فرسایش خاک از ۱۶ تن در هکتار به ۱۳ تن در هکتار در هر سال برسد. یا در برنامه هفتم توسعه قرار است ۲۰درصد فرسایش رسوب را داشته باشیم. این‌ها اعداد و رقم‌هایی هستند که در برنامه توسعه کشور دیده شده است، بنابراین به هر اندازه که این اتفاق نیفتد، این ارقام کاهش پیدا می‌کند. مثلاً اگر ۵۰درصد برنامه ما قابلیت اجرا پیدا کند طبیعتاً به جای اینکه ۲۰درصد کاهش فرسایش رسوب داشته باشیم، این رقم به ۱۰درصد می‌رسد، یعنی این موضوع با سطح اقدامات ما ارتباط مستقیمی دارد. ضمن اینکه بخشی از عواملی که دارند شتاب فرسایش خاک را زیاد می‌کنند، تحت کنترل ما نیستند تا بتوانیم عدد دقیقی را ارائه کنیم. اما اگر اجرای طرح‌های مورد نظر را با جدیت دنبال کنیم در پایان برنامه هفتم توسعه میانگین فرسایش سالیانه خاک از ۱۶تن در هکتار به رقم ۱۳ تن در هکتار می‌رسد.

وی در خاتمه با تأکید بر نقش مشارکت بین‌المللی در مقابله با فرسایش خاک می‌گوید: مثلاً در کشورهای اطراف ما ۲۰۰میلیون هکتار کانون‌های گردو غبار وجود دارد که در قیاس با ۱۴میلیون هکتار کانونی که در ایران وجود دارد سطح بسیار گسترده‌تری است که به‌شدت کشور ما را تهدید می‌کند. درواقع تأثیرگذاری کانون‌های بیرونی گرد و غبار بر کشور ما ۲۰ تا ۲۵برابر کانون‌های داخلی است. بنابراین اگر اصرار می‌کنیم با مشارکت جامعه بین‌المللی و با اشتراک گذاشتن تجربه‌های خود با کشورهای همسایه بخواهیم منابع طبیعی و محیط زیست خود را مدیریت کنیم در واقع از روی اطلاعات و داده‌های علمی این حرف را می‌زنیم. این درحالی است که در چند دهه اخیر تحت شدیدترین تحریم‌های بین‌المللی بوده‌ایم و این تحریم‌ها اجازه نداده از همه فناوری‌های روز استفاده کنیم. این یک نکته کلیدی است که نمایندگان ایران در جلسات خود با نمایندگان یونسکو و سازمان ملل متحد همواره مطرح کرده‌اند چون موضوعی نیست که فقط به ما ضربه بزند. از این رو جامعه بین‌المللی باید به این نکته توجه داشته باشد که استفاده از دانش و فناوری‌های روز دنیا به ما کمک می‌کند جلو تخریب خاک را بگیریم.