روزۀ افراد معتاد
اشخاص معتاد که ترک برای آن‌ها محال یا بسیار سخت است، واجب است روزه بگیرند و با فرض اضطرار در کشیدن تریاک، تکلیف آن‌ها این است که از مفطرات غیر از کشیدن تریاک، امساک کنند و آن را هم به‌مقدار ضرورت اکتفا کنند (حضرت امام و آیت‌الله‌گلپایگانی).(۱)
گفتار پزشک مبنی بر ضررداشتن روزه یا ضررنداشتن آن
کسی‌که میداند یا اطمینان دارد روزه برای او ضرر معتنابهی ندارد، هرچند پزشک بگوید ضرر دارد، یا کسی‌که یقین یا گمان دارد یا احتمال عقلایی می‌دهد که روزه برایش ضرر معتنابهی دارد، هرچند پزشک بگوید ضرر ندارد، وظیفه‌اش چیست؟
نباید به حرف پزشک اعتنا کند (مشهور).(۲)
روزۀ بیمار با علم به ضرر و کشف خلاف آن
آیا روزۀ فرد مریض یا سالمی که روزه برایش ضرر معتنابهی دارد که عادتاً تحمل‌پذیر نیست و عُقلا از آن پرهیز می‌کنند، صحیح است؟
خیر، صحیح نیست؛ هرچند به‌حدّ ضرر حرام، مثل مرگ یا نقص عضو نرسد (مشهور).(۳)
اگر بیمار با علم و اعتقاد به ضرر، به‌امید عدم‌ضرر، به‌قصد قربت، روزه گرفت و بعداً کشف شد که روزه برایش ضرر نداشته است، حکم روزه‌اش چیست؟(۴)
روزه‌اش صحیح است (حضرت امام و آیات عظام خویی و وحید و تبریزی).
احتیاط واجب قضا کند (آیت‌الله‌بهجت).
اگر ضرری که به آن اعتقاد داشته، در اعتقادش موجب هلاکت یا نقص عضو می‌شده است، روزه‌اش باطل می‌شود؛ وگرنه چنانچه رجائاً گرفته باشد، روزه‌اش صحیح است (آیت‌الله‌سیستانی).
روزۀ بیمار با علم به عدم‌ضرر و کشف خلاف آن
اگر شخص عقیده‌اش این است که روزه برایش ضرر ندارد و بعد از مغرب بفهمد روزه برای او ضرر داشته است، حکم روزه‌اش چیست؟(۵)
باید قضای آن را به جا آورد (حضرت امام و آیات عظام وحید و زنجانی و نوری).
بنا بر احتیاط واجب باید قضای آن را به جا آورد (آیات عظام گلپایگانی، تبریزی، سیستانی، صافی، فاضل و مکارم).
روزه‌اش صحیح است (آیت‌الله‌اراکی).
روزه‌اش صحیح است؛ ولی درصورتی‌که ضرر به‌مرتبه‌ای باشد که با علم و عمد، ارتکاب آن حرام است، بنا بر احتیاط واجب، باید قضای آن را به جا آورد (آیت‌الله‌خویی).
خوب‌شدن مریض قبل از ظهر
اگر مریض در ماه رمضان قبل از اذان ظهر خوب شود، وظیفه‌اش چیست؟(۶)
الف. تا آن موقع مفطری انجام داده است:
روزۀ آن روز و همچنین امساک از مفطرات تا آخر روز بر او واجب نیست (مشهور).
روزۀ آن روز بر او واجب نیست و چنانچه روزه از اول روز برایش ضرر داشته باشد، امساک در بقیۀ روز واجب نیست (آیت‌الله‌زنجانی).
ب. تا آن موقع، مفطری انجام نداده است:
باید نیت روزه کند و روزۀ آن روز را بگیرد (حضرت امام و آیات عظام نوری، اراکی، بهجت و فاضل).
باید نیت روزه کند و روزۀ آن روز را بگیرد و احتیاطاً قضا هم بکند (آیت‌الله‌مکارم).
نیت روزه واجب نیست. امساک هم واجب نیست (آیات عظام صافی، گلپایگانی، خویی، تبریزی و وحید).
واجب‌بودن روزه و صحیح‌بودنش خالی از وجه نیست (آیت‌الله‌بهجت).
بنا بر احتیاط واجب، نیت روزه کند و باید بعداً آن را قضا هم بکند (آیت‌الله‌سیستانی).
اگر روزه از اول روز برایش ضرر داشته باشد، فقط قضا واجب است و روزۀ آن روز و امساک در بقیۀ روز واجب نیست (آیت‌الله‌زنجانی).
خوب‌شدن مریض بعد از ظهر
اگر مریض در ماه رمضان بعد از اذان ظهر خوب شود، وظیفه‌اش چیست؟(۷)
روزۀ آن روز و همچنین امساک از مفطرات تا آخر روز بر او واجب نیست؛ ولی باید بعداً آن را قضا کند (مشهور).
چنانچه روزه از اول روز برایش ضرر داشته باشد، فقط قضا واجب است و روزۀ آن روز و امساک در بقیۀ روز واجب نیست (آیت‌الله‌زنجانی).

پانوشتها:
۱. گلپایگانی، مجمع المسائل، ج۱، سؤال۹۷؛ روح‌الله خمینی، توضیح المسائل، ج۲، بخش استفتائات، ص۸۰۰، سؤال۱۴.
۲. عروة الوثقی، فصل فی شرائط صحة الصوم، الأمر السادس؛ خویی و وحید و تبریزی و سیستانی، منهاج الصالحین، مسئلۀ۱۰۲۹.
۳. عروة الوثقی، فصل فی شرائط صحة الصوم، المورد السادس.
۴. توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ۱۷۴۳و۱۷۴۴؛ وحید، توضیح المسائل، مسئلۀ۱۷۵۲، وسیلة النجاة، مسئلۀ۱۱۴۰؛ خویی وحید و تبریزی، منهاج الصالحین، مسئلۀ۱۰۳۱.
۵. توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ۱۷۴۵؛ وحید، توضیح المسائل، مسئلۀ۱۷۵۳؛ خویی، منهاج الصالحین، مسئلۀ۱۰۳۱.
۶. عروة الوثقی، فصل فی شرائط وجوب الصوم الرابع؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ۱۵۶۷و۱۷۴۹؛ خویی و وحید، منهاج، مسئلۀ۱۰۳۳و۱۵۶۷.
۷. عروة الوثقی، فصل فی شرائط وجوب الصوم الرابع؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ۱۵۶۷و۱۷۴۹؛ خویی و وحید، منهاج الصالحین، مسئلۀ۱۰۳۳و۱۵۶۷.

 *با تشکر از اداره پاسخگویی به سوالات شرعی حرم مطهر رضوی