شاید ندانند که این بارگاه و حرم و صحن و سرا در فراز و فرود زمان چطورساخته شده و به شکلی درآمده که امروز می بینند.
مختار؛ نخستین سازنده بقعه و بارگاه درکربلا
این موضوع را بار‌ها و بار‌ها در روضه‌ها شنیده‌ایم که طایفه‌ای از بنی اسد پس از واقعه کربلا و شهادت امام حسین(ع)، پیکرامام ویارانش را در همان جایی که محل شهادت آنان بود به خاک سپردند. برآمدگی‌هایی ازخاک که بر فراز آن ستاره‌هایی درخشان نهاده شد تا نشانی برآن قبرهای مطهر باشد، نخستین بنایی است که به روایت تاریخ، دردشت کربلا بنا گذاشته شده است. اما نخستین بقعه و آرامگاهی که بر فراز آن برآمدگی‌ها ساختند، به دست مختار بن ابی عبیده ثقفی؛ منتقم خون شهدای کربلا بود. مختار روی آن‌ها یک دیوار و سقف آجری با روکش گچ گذاشت و در کنار آن مسجدی ایجاد کرد که دو در به سمت مشرق و مغرب داشت. بنایی که ظاهرا به همان صورت تا پایان عصر بنی امیه و آغازعصر بنی عباس باقی بود. به استناد این روایت از امام صادق(ع) درباب آداب زیارت قبر امام حسین (ع) که فرموده: «چون آهنگ زیارت قبرحسین(ع) را در کربلا داشتی در بیرون بایست و در قبر بنگر سپس به روضه وارد شو و در برابر آرامگاه در بالاسر بایست و آنگاه از دری که در پایین پای علی بن الحسین(ع) است بیرون شو و به سوی شهیدان حرکت کن سپس به راه خود ادامه ده تا به شهادت‌گاه ابوالفضل عباس بن علی(ع) برسی، آنجا بر در سرپوشیده بایست و سلام ده». براساس این سخن امام صادق(ع) که دراین دوران یعنی آغازعصربنی عباس در قید حیات بودند، می‌توان گفت که آن حضرت همان بارگاه را اشاره کرده است.
... و آن زمان که مکان مقبره را شخم زدند
بنای بقعه و بارگاه امام حسین(ع) وشهدای کربلا در دوره بنی عباس دستخوش تغییراتی شد. در آغازعصرعباسی، به هنگام خلافت سفاح، کنار مرقد امام حسین(ع) بنای سرپوشیده دیگری ساخته شد و در دوران مهدی عباسی به سال 158 قمری، بنای سرپوشیده قبلی از نو ساخته شد اما این بنای ساده در دوران هارون الرشید توسط حاکم کوفه تخریب شد. او موسی بن عیسی، حاکم کوفه، را مأمور این کار کرد تا با نیروهای خود به کربلا برود و قبه و بنای یاد شده را خراب کند. حاکم کوفه با اطاعت از این دستور وتخریب بنا، درخت سدری را که در آن مکان قرار داشت نیز از ریشه قطع و هر گونه اثری را از آن خطه محو کرد. تا اینکه مأمون فرزند هارون که از معتزله بود و گرایش‌هایی به علویان داشت، در 193 قمری دوباره بنایی زیبا بر قبر آن حضرت برپا کرد که تا عصر متوکل هم چنان باقی بود. ولی درعصرمتوکل عباسی و به دستور او تمام آثار شهدای کربلا بار دیگر از بین رفت. او درسال 236 قمری قبر امام حسین(ع)، خانه‌ها و سراهای پیرامون آن را به کلی ویران کرد و معروف است که دستور داد تا زمین آن را شخم بزنند و بذر بپاشند و بر قبر آب ببندند و مردم را از زیارت آن مقام باز دارند.
واقعه‌ای که شیخ طوسی به نقل از شاهدی عینی آن را چنین توصیف کرده است: «دیدم زمین و مکان مقبره امام حسین(ع) و شهیدان کربلا را شخم زده‌اند و در آن نهر‌ها جاری کرده‌اند، کشاورزان در آن کشت می‌کردند و من خود به چشم خویشتن می‌دیدم که چگونه گاو‌ها وقتی برای شخم زدن به مکان قبر می‌رسند از چپ و راست آن می‌گذرند و هرچه بر آن‌ها تازیانه می‌زنند بر روی قبر‌ها حرکت نمی‌کنند». اقدامی که منجر به شورش مردم علیه او و در نهایت قتلش شد. با مرگ متوکل فرزندش منتصر به خلافت رسید و به جبران اقدام‌های نادرست پدر بنای حرم را در 247 قمری بازسازی و بنای با عظمتی بر فراز قبر مطهر ساخت و مسجد، صحن و مناره‌ای را نیز برای راهنمایی زائران و نشان دادن آن مکان مقدس بنا و مردم را به زیارت شهیدان کربلا تشویق کرد. این بنا تا عصر علویان طبرستان باقی بود و در 273 قمری سقف آن فروریخت و رو به ویرانی نهاد. تا اینکه ده سال بعد، در 283 قمری، محمد بن زید علوی، از نواده‌های امام حسن مجتبی(ع) ملقب به داعی صغیر و از حاکمان شیعی طبرستان، این بقعه و بنا را مرمت کرد. این کار را محمد ورد القطان انجام داد. او قبه با شکوهی بر فراز قبر سید الشهداء ساخت و در مجاورت آن، دو ساختمان با سقف چوبی بنا کرد تا زائران بتوانند بالای سر امام به زیارت بپردازند و زیارت در برابر رأس شهیدان آسان شود. او هم چنین حصار اطراف حرم را تعمیر کرد. این اقدام با دوران حکومت معتضد عباسی مصادف بود. ایامی که او با علویان و شیعیان هم چون منتصر روابط خوبی داشت.
توسعه حرم درعصر دیلمیان
در دوران آل بویه، به ویژه عصر حکومت عضدالدوله دیلمی که پادشاهی شیعی و دوستدار اهل بیت(ع) بود، توجه زیادی به مرقد امام حسین(ع) شد. عضد الدوله در سال371 قمری بنا و حرم بزرگ و باشکوهی برای سالار شهیدان ساخت و قسمت‌های زیادی از بنا را تجدید کرد. او برای نخستین بار، در هر چهار سمت حرم، رواق‌ها و شبستان‌هایی ساخت و قبه و رواق‌ها را به زیبایی و با هزینه فراوان تزیین کرد.
او ضریحی را، که از چوب ساج ساخته شده و با عاج تزیین شده بود، روی قبر امام(ع) نصب کرد و با پارچه‌های گران قیمت دیباج قبر را پوشاند. اقدام‌های عضد الدوله در توسعه حرم، توسط عمران‌بن‌شاهین، یکی از امیران بطائح، ادامه پیدا کرد و او مسجد و رواق پشت روضه را بر رواق‌های موجود افزود که به نام او، رواق عمران‌بن‌شاهین، معروف شد. رواقی که امروز به سبب دفن ابراهیم مجاب به نام او نیز معروف است.
غارت حرم حسینی به دست یک شورشی
در زمان سلطان الدوله دیلمی حرم امام حسین(ع) در پی حادثه‌ای دچار آتش سوزی شد آن هم به سبب افتادن دو شمع از شمع‌های حرم بر روی فرش‌ها که به دنبالش آتش به سرعت به پرده‌ها و رواق‌ها و گنبد سرایت کرد و تنها دیوارهای حرم و بخشی از حرم و مسجد عمران بن شاهین از تخریب در امان ماند. بعد ازاین حادثه ابو محمد حسن بن فضل معروف به ابن سهلان رامهرمزی؛ وزیر شیعی این پادشاه، اقدام به تعمیر حرم کرد و از سال 407 تا 412 قمری به بازسازی و نوسازی حرم مطهر، رواق‌ها و گنبد آن پرداخت. درعصر سلجوقیان و به هنگام حکومت سلطان ملک شاه سلجوقی، وزیر شیعی او یعنی مجدالملک براوستانی در سال 479 قمری دیوار اطراف حرم یا حائر حسین را بازسازی کرد. درهمین دوران شورشی‌ای به نام خفاجه درسال 489 قمری، کربلا را دستخوش تاخت و تاز قرار داد، حرم حسینی را غارت کرد و زائران را به قتل رساند. سیف الدوله، فرمانروای حلب و مؤسس سلسله حمدانیان که نقش مؤثری در جهاد با بیزانس و مسیحیان در آزاد سازی بیت المقدس ایفا کرد، شخصاً با سپاهیانش به کربلا آمد و پس از محاصره خفاجه، او را به قتل رساند و امنیت مردم را برقرار و خسارت و زیان‌های وارده به شهر و حائر حسین را جبران کرد. در دوران خلیفه الناصر لدین ا... عباسی، وزیر شیعی او مؤید الدین محمد قمی، بنایی را که ابن سهلان ساخته بود تزیین و بخشی از آن را در 620 قمری تعمیر کرد.
بدون آسیب در دوران حمله مغول‌ها
گرچه مغول‌ها با ورودشان به هر شهر و دیار جز تخریب و ویرانی نشانی از خود باقی نگذاشتند ولی بنا بر آنچه در تاریخ موجود است، حرمت مکان‌ها و شهرهای مقدس را حفظ کرده و هیچ تعرضی نسبت به آن‌ها انجام ندادند. ازجمله در تهاجم هولاکوخان مغول به بغداد که به واسطه آن خلافت عباسی بر افتاد. بنایی که ابن سهلان در ابتدای قرن پنجم ساخته بود تا پایان قرن هشتم هم چنان استواری و استحکام خود را حفظ کرد و حدود سه قرن، بدون آنکه بازسازی جدی بر روی آن صورت بگیرد، هم چنان پا برجا ماند. حدود یک سده ازهجوم مغول‌ها به بغداد گذشته بود که درسال 767 قمری، سلطان اویس مؤسس سلسله جلایریان که از دست نشانده‌های ایلخانان مغول بود، حرم را تعمیر و بازسازی کرد. تاریخ این بنا و تعمیر آن در بالای سر حرم مطهر، درقسمت جنوب غربی، محلی که به نام «نخله مریم» مشهور است، بر روی ستونی کنار محراب ثبت شده بود تا اینکه به دنبال تهاجم و غارت وهابیان در سال 1216 قمری محراب و آثار آن محو شد. در این بازسازی بنای مسجد و حرم نوسازی شد، گنبدی نیم دایره‌ای بر فراز ضریح قرار گرفت که بر چهار طاق در چهار سمت استوار بود و سمت بیرونی هر یک از این طاق‌ها را رواقی تشکیل می‌داد. این گنبد، به لحاظ شکل هندسی، زیبا و بسیار ماهرانه ساخته شد و تجلی معماری اسلامی بود. نحوه قرار گرفتن گنبد و رواق‌ها به گونه‌ای بود که گردش زائران به دور ضریح و مزار شهیدان ممکن بود. سلطان احمد جلایری، ایوان روبه روی صحن، معروف به ایوان طلا، و مسجد صحن، واقع در اطراف حرم را ساخت. در آن دوران، آینه و خاتم کاری‌ها و کاشی‌های کاشانی با منظره‌های طبیعی اوج معماری اسلامی را در رواق‌ها و حرم به نمایش گذاشت. کتیبه‌ای از کاشی با آیه و سوره‌های قرآن کریم، به خط ثلث، بر روی دیوار رواق‌ها جلوه زیبایی به حرم بخشید. به فرمان سلطان احمد، دو گلدسته حرم نیز با آجرهای زرد و کاشانی تزیین و تاریخ بنا بر ساقه مناره‌ها به زبان فارسی و در قالب حروف ابجد (عدد 793) ثبت شد.
عصر صفوی، عصرطلایی معماری
طرح توسعه و بازسازی حرم سیدالشهدا در دوران پادشاهان صفوی که خود شیعه بودند، ادامه پیدا کرد. شاه اسماعیل صفوی؛ مؤسس سلسله صفویه از جمله پادشاهان عصرصفوی است که در راه ترویج مذهب شیعه و تعمیر و ساخت بناهای مربوط به امامان شیعه و امام‌زاده‌ها در ممالک تحت سلطه خود تلاش‌های بسیاری کرده است. او به تزیین حرم امام حسین(ع) پرداخت و صندوقی از خاتم بسیار نفیس و گران بها روی قبر مطهر قرار داد و تمامی رواق‌های حرم را با فرش‌های گران بهای ایرانی پوشاند و دوازده چلچراغ شیشه‌ای و طلایی، از جنس طلای خالص، به حرم تقدیم کرد. از جمله کارهای مهم شاه اسماعیل در تزیین حرم، طلا و آینه کاری رواق‌ها و آرایش حرم با سنگ‌های مرمر و رخام درسال 920 قمری بود که قبل از آن به صورت گچ و آجر بود. او هم چنین دستور داد حاشیه‌های ضریح را طلا کاری کنند. بعد از شاه اسماعیل صفوی، شاه عباس صفوی هم ادامه دهنده اقدام‌های شاه پیشین در تزیین حرم امام حسین(ع) شد. او ضریحی مسی بر قبر مطهر ساخت و آن را با پرده‌های حریر قیمتی پوشاند. گنبد حرم را از قسمت نمای خارجی نوسازی کرد و از داخل نیز با کاشی‌های زیبا به آن زینت داد و صندوق زیبایی بر قبر مطهر نصب کرد که تاکنون باقی است. شاه عباس دستورداد مسجد پشت سر را توسعه داده، رواق شمالی را بنا کردند که به رواق شاه معروف شد.
ضریح نقره‌ای جای ضریح مسی را گرفت
عمده‌ترین بازسازی‌ها و توسعه و تزیین حرم درعصرقاجار صورت گرفت که رد و نشان آن هم چنان تا عصر حاضر باقی مانده است. نخستین کار طلا کردن گنبد بود که به دستور آقامحمد خان قاجار درسال 1211 قمری انجام شد. دو سال بعد از آن، حرم از سمت شمال توسعه یافت و دیوار حائل مسجد شمالی و روضه توسط سید محمد مهدی شهرستانی برداشته شد. اما مدتی بعد یعنی در سال 1216 قمری حرم دستخوش تجاوز و هجوم وهابیان قرار گرفت و ضریح و رواق آن ویران شد و اشیاء نفیس آن به غارت رفت. یک سال بعد از این حادثه در سال 1217 قمری به همت سید علی طباطبایی حرم از سمت غربی گسترش پیدا کرد و مزار سید ابراهیم مجاب در داخل رواق و شبستان قرار گرفت و حرم از شرق و شمال با ادغام مزار شهیدان و مسجد شمالی و کمی نیز ازسمت جنوب توسعه پیدا کرد. در این دوران محمد حسین خان یزدی، بر اساس کتیبه‌ای که با این عبارت «وافقه الموفق بتوفیقات الدارین ابن محمد تقی خان الیزدی، محمد حسین، سنه 1222 ق.» در مقابل چهار گوشه قبر شریف از خود به جای گذاشته، ظاهراً تعمیراتی را در قبر مطهر انجام داده است. در سال‌های 1227 و 1250 قمری فتحعلی شاه قاجار به نوسازی بنای فرسوده حرم پرداخت و پوشش طلای گنبد آن را بازسازی کرد. او ضریح نقره‌ای جدید برای قبر مطهر ساخت و داخل ایوان گنبد را طلا کاری کرد و تمامی آنچه را که وهابیان تخریب کرده بودند، بازسازی کرد. در سال 1285 قمری، ناصرالدین شاه نیز کوشش‌هایی برای توسعه، ترمیم و تزیین بقعه انجام داد. و صحن را از سمت غربی آن توسعه داد و گنبد و بخشی از پوشش طلای آن را بازسازی کرد. هم چنین ایوان بزرگی را در سمت قبله احداث کرد که به نام خود او، ایوان ناصری، مشهور شد. این کار را شیخ عبد الحسین تهرانی انجام داد. درسال 1296 قمری شخصی به نام احمد معمار بر ایوان بیرونی دیوار رواق غربی، مقابل پنجره فولاد، تعمیراتی انجام داد و بالای پنجره، کتیبه‌ای با این عنوان از خود به جای گذاشت: «عمل اوستاد احمد المعمار 1296 ق.» درسال 1300 قمری صحن حرم امام حسین(ع) و نیز کاشی کاری رواق‌های سه گانه شرق، غرب و شمال توسط عبدا... بن قوام با کمک مالی محمد صادق تاجر شیرازی انجام شد و کتیبه‌ای با نام او بالای مقبره شمالی، یعنی مقابل ضریح امام، با تاریخ 1300 قمری به یادگار ماند.
تلاش‌های پراکنده برای بازسازی و تزیین
از دوره قاجار تا سال 1360 قمری، توسعه و بازسازی چندانی در حرم صورت نگرفت وبعد از آن هم بیشتر تلاش‌ها و اقدام‌های فردی و متفرقه‌ای برای تزیین، توسعه و بازسازی حرم انجام شده است از جمله درسال 1360 قمری سیف الدین طاهر، از متمولان هند، یکی از مناره‌ها را که خراب شده بود از نو ساخت و سپس هر دوی آن را طلا کاری کرد. درسال 1367 قمری، خانه‌ها و مدرسه‌های دینی مجاور صحن از جمله مسجد جامع و مدرسه ناصری که آن را ناصرالدین شاه ساخته بود و در سمت غربی صحن امام حسین(ع) قرار داشت، تخریب شد. این مسجد و دو مدرسه را عبدالرسول خالصی تخریب کرد و برای تعمیرات آن کامیون‌هایی حامل ۵۵ تن سنگ مرمر از یزد از سوی سید محمدآقا یزدی و مصطفوی و شصت کامیون از طرف جمعی از بازرگانان تهران ارسال شد. این مرمر‌ها همه در کف حرم مطهر و تمامی دیوارهای داخل آن تا ارتفاع سه متر کار گذاشته شد و درسال 1368 قمری عملیات روکاری با سنگ مرمر به پایان رسید.
در سال 1370 قمری مرحوم صبری هلالی به خطاطی آیه‌های قرآن (سوره دهر) در حرم پرداخت. یک سال بعد، بنای گنبد و پوشش طلای آن مرمت شد و درسال 1373 قمری، سقف رواق‌های حرم به طور کامل بازسازی و کاشی‌های معرّقی از اصفهان زینت بخش حرم شد و قسمت بالای ایوان ناصری طلاکاری شد. در سال 1388 قمری ستون‌های سنگی از ایران وارد شد. سقف قدیمی ایوان را برداشتند و ستون‌ها را نصب کردند. این کار دو سال به طول انجامید و پس از آن به بنای جدید ایوان طلا پرداختند. درسال 1394 قمری طرح نوسازی و هماهنگ سازی صحن شریف تدوین شد. این طرح شامل احداث مجدد ایوان، خراب کردن ضلع غربی صحن و تزیین دیوار‌ها با کاشی بود که اجرای آن تا 1396 قمری طول کشید.
نظر شما