پس از سال‌ها کارآزمایی بهسازی هنوز سکونتگاه‌های فقیرنشین چالشی بنیادین برای شهرها به شمار می‌روند. در برخورد با پدیده سکونتگاه‌های خودانگیخته و فقیرنشین شهری رویکردها و برنامه‌های گوناگونی به کار گرفته‌شده که تجربه نشان داده که رویکرد چیره کالبدی و بدون پرداختن به نیاز و خواست و اولویت اجتماع محلی و ضعف مشارکت اجتماعات محلی و قرار نگرفتن گروه‌های ذی‌نفع در فرایند برنامه‌ریزی و اجرا، مایه ناکارآمدی بسیاری از کارها شده است. بازآفرینی پایدار در پی مشارکت فراگیر و افزایش کیفیت و شرایط سکونت و زیست درخور است و برپایی مدیریت خوب برای بهسازی محله و توانمندسازی اجتماع محلی است. مشارکت محلی، ظرفیت‌سازی، توانمندسازی، فرهنگ‌سازی، گسترش زیرساخت و خدمات، تعریف برنامه‌های پیشگام و برانگیزنده توسعه از جمله نیازهای آغازین رویکردی پایدار برای کامیابی در بهسازی این سکونتگاه‌ها و برپایی شهرهای پایدار است.

حاشیه نشینی به عنوان ره آورد صنعتی شدن جوامع، گریبانگیر اکثر کلانشهرهای دنیا شده است. در این میان شهر رشت نیز به دلیل برخورداری از شرایط ویژه اقلیمی، با این پدیده دست و پنجه نرم می کند.

شهر رشت با رشد بالای جمعیت (۵ برابر شدن جمعیت در فاصله بین اولین و آخرین سال سرشماری نفوس و مسکن۱۳۳۵ تا ۱۳۸۵) و افزایش میزان مهاجرت به این شهر در دهه های اخیر، با پدیده اسکان غیر رسمی دست و پنجه نرم می کند. محدودیت در استفاده از منابع و عدم توسعه یافتگی، زمینه ای را فراهم آورده تا اقشار کم در آمد و آسیب پذیرتر، هرچه بیشتر به حاشیه شهر رانده شده و از این رو با افزایش مشکلات زیست محیطی به دلیل استفاده مسکونی از اراضی کشاورزی حاشیه شهر و بروز مسائل اقتصادی  و اجتماعی مختلف، شهر رشت چهره متفاوتی به خود گرفته و دچار تغییرات مختلفی شود.

اگر چه برخی از محلات این شهر که با سابقه اسکان غیر رسمی شکل گرفته اند، در حال حاضر جایگاه خود را ثبیت کرده و به بخش انکار ناپذیری از شهر تبدیل شده اند اما، به دلیل بافت فرهنگی موجود در این محلات و شرایط حاکم بر آنها که عموماً برانگیزاننده آسیب های اجتماعی است، شرایط نامطلوب فرهنگی و اجتماعی همواره باعث بروز آسیب های جدی می شود. شاخص ترین مشکلات محلات حاشیه نشین، وجود آسیب های اجتماعی در بین ساکنان، بالا بودن میزان زمینهای مورد استفاده برای ساخت و ساز با مالکیت نسق، نبود خدمات شهری، وضعیت نامناسب بهداشت و قرار گیری در خارج از محدوده شهری در زمان شکل گیری است.

در شهر رشت  محله های جماران، پاسکیاب، استخر عینک، نخودچر، حافظ آباد و سلیمانداراب بیشترین امتیاز را در ارتباط با سکونتگاه های غیر رسمی به دست آورده اند که از این میان محلات جماران و پاسکیاب به لحاظ وضعیت نا مطلوب کالبدی، جماران ، سلیمانداراب و معلولین به لحاظ آسیب های اجتماعی و معلولین و استخر عینک از نظر در صد بالای بیکاری، جزو محلات آسیب پذیرتر با شرایط حادتر شناسایی شده اند. شاخص ترین مشکلاتی که می توان در این محلات مشاهده کرد که وجه مشترک بین این محلات نیز هست، وجود آسیب های اجتماعی در بین ساکنان، بالا بودن میزان زمینهای مورد استفاده برای ساخت و ساز با مالکیت نسق، نبود خدمات شهری، وضعیت نامناسب بهداشت و قرار گیری در خارج از محدوده شهری در زمان شکل گیری است. محله جماران دارای ساخت و سازهای غیر مجاز و غیر قانونی در حریم دو کابل فشار قوی ۶۳ و ۲۰۰ کیلو ولت و همچنین در حریم رودخانه گوهر رود است که هیچ گونه جنبه قانونی ندارد. در بحث نگرش ساکنین نسبت به عملکرد دستگاه های خدمت رسان، ساکنین بیشترین رضایت را از شرکت گاز و کمترین رضایتمندی را از کمیته امداد امام خمینی(ره) و شهرداری داشته اند. عمده ترین مشکلات به ترتیب اولویت عبارتند از: وضعیت نامناسب آسفالت، نبود امکانات ورزشی و وجود افراد مزاحم که در این میان وجود پاتوق های اراذل و اوباش در این محله و خرید و فروش مواد مخدر،، اصلی ترین عامل نبود امنیت برای زنان و کودکان به شمار می آید.

ساماندهی حاشیه نشینان در دستور کار دولت

استاندار گیلان در نشست ساماندهی حاشیه نشینی در شهرها ، آسیب های اجتماعی ناشی از این معضل را فراوان دانست و افزود : ساماندهی حاشیه نشینی و سکونتگاه های غیر رسمی در دستور کار دولت قرار دارد.

دکتر محمد علی نجفی حاشیه نشینی را از جمله مشکلات مهم جوامع شهری برشمرد و افزود : آسیب های اجتماعی که از طریق حاشیه نشینی در شهرها به وجود می آید فراوان است و ساماندهی این معضل اجتماعی عزم و اراده قوی تمامی مسئولین را می طلبد .

نماینده عالی دولت در گیلان همکاری دولت ، مجلس و قوه قضاییه در راستای ساماندهی حاشیه نشینی در حوزه شهری را مهم دانست و افزود : متاسفانه در طی سالهای 85 تا 90 پنج در صد از جمعیت روستایی به شهرها مهاجرت نمودند که این آمار بسیار تکان دهنده است و حل این مشکل با همراهی و عزم همگانی امکان پذیر است .

دکتر نجفی گفت : کم توجهی به حاشیه نشینی در حوزه شهری موجب بروزآسیب های اجتماعی برای نسل های آینده کشور خواهد شد و برهمین اساس وزارت کشور در راستای سیاستهای دولت ساماندهی حاشیه نشینی و سکونتگاه های غیر رسمی را در دستور کار دارد.

وجود هشت هزار واحد در سکونتگاه های غیر رسمی رشت

همچنین به گفته فرماندار رشت در این شهر 8000 واحد در سکونتکاه های غیر رسمی وجود دارد که بلاتکلیف مانده است.

سید عیسی مهدوی میگوید : مجوز ساخت و سازهای غیر اصولی در سالهای اخیر در استان های گیلان و مازندران داده شده که در مقابل حوادث غیر مترقبه نامطمئن هستند.این ساخت و سازها که در برخی از شهرستانهای استان گیلان در حال اجراست شهر رشت را دچار بحران اساسی کرده است.

نقش سازمانهای مردم نهاد در رفع معضل سکونت گاههای غیر رسمی

ظرفیت بسیار خوبی که در این حوزه وجود دارد ظرفیت سمن ها یا همان سازمان های مردم نهاد است. این حرکت های خودجوش مردمی می تواند در حوزه های آموزشی، فرهنگی و همینطور اجتماعی فعالیت های بسیاری را در این سکونتگاه ها به انجام برساند. به طور قطع ظرفیت قابل توجه سمن ها در این است که با ورود و نزدیکی به خانواده های ساکن در این محلات می توانند بی تفاوتی و بی اعتمادی آنان را به جامعه پذیری و ایجاد حس مشارکت جویی ساکنان در بحث های کلان اجتماعی تغییر دهند.

راهکار عملی برای حل این معضل

در هر حال شهر رشت به دلیل نوع بافت شهری و تداخل محدوده شهری و روستایی، نوع خاصی از حاشیه نشینی را تجربه کرده و مسلماً تاثیرات ناشی از این پدیده نیز متفاوت تر است.

در شهر رشت  تلاقی این سکونتگاه ها با شهر آنقدر زیاد است که نمی توان از آن ها به عنوان حاشیه یاد کرد و حتی برخی از این محلات به اصطلاح حاشیه نشین که بیشتر بافت روستایی دارند، در مجاورت بهترین محله های شهر قرار گرفته اند.از این رو نخستین قدم برای سازماندهی به وضعیت این محلات این است که مسئولان از زیر بار این مسئولیت شانه خالی نکرده و حاشیه نشینی را از حاشیه خارج کنند و به رسمیت بشناسند.

اجرای برنامه های موقتی و گذرا نه تنها دردی از این معضل دوا نمی کند که حتی شرایط را نیز بدتر هم می کند. برای رفع این معضل باید به سمت اجرای برنامه های بلند مدت برای بهبود شرایط زندگی و ارتقای سطح آموزش در این محلات برویم.

به طور کلی دو راهکار می توان برای حل معضل حاشیه نشینی در نظر گرفت. یا باید با ارتقای خدمات و امکانات در روستاها تلاش کرد تا انگیزه ورود به شهرها کاهش یافته و از مبدا مانع از مهاجرت به شهرها شد، مثل تجربه ای که چین انجام داد و موفق شد و یا اینکه با تامین زیرساخت های لازم در این محلات در همه زمینه ها، وضعیت این سکونتگاه ها را ارتقا داد.

این محلات در کالبد شهر واقع شده و بروز پدیده حاشیه نشینی در آنها، معلول عملکرد بسیاری از دستگاه ها است. از این رو بهبود شرایط در این سکونتگاه های غیررسمی که باید به رسمیت شناخته شوند،  تنها به یک دستگاه محدود نمی شود بلکه شهرداری، نهادهای نظارتی، بهداشت، نهادهای دولتی همه و همه باید در این زمینه ورود کنند و تحت نظر یک مدیریت، شرایط معیشتی، فرهنگی، بهداشتی و امنیتی در این محلات بهبود یابد که در صورت بهبود وضعیت، سکونت در این محلات به عنوان معضل شناخته نخواهد شد.

به طور حتم این ساماندهی به تنهایی از عهده دستگاه های دولتی بر نخواهد آمد چرا که تا به امروز هیچ دستگاهی در این زمینه به نتایج مثبتی نرسیده است.