قدس آنلاین- اختلافات آنکارا با متحدان سنتی خود در طی ماههای اخیر به حدی شدت یافته که سوال و تعجب ناظران تحولات منطقهای را در پی داشته است. نوشتار حاضر تلاش میکند چرایی ایجاد تنش در مناسبات ترکیه با متحدان سنتی این کشور را مورد تحلیل و بررسی قرار دهد. به نظر میرسد برای پاسخگویی به این پرسش میتوان از تئوری سازهانگاری (Constructivism) بهره برد. سازهانگارها معتقدند که روابط بین بازیگران سیاسی در نظام بینالملل بر اساس هنجارهایی تعریف میشود که به صورت بین الاذهانی شکل گرفتهاند. بر این اساس میتوان گفت که هر دو عامل مادی و فرهنگی در ساختار نظام بینالملل تأثیرگذار هستند. نظریه سازهانگاری برای پاسخ به این پرسش که چرا واحدهای سیاسی به منازعه یا همکاری با یکدیگر روی میآورند، بیان میدارد که برای بررسی این موضوع باید به این مسئله پرداخت که دولتها چه تصویری از منافع محیطی خود دارند.

استفاده از این چارچوب نظری میتواند پاسخ به سؤال اصلی این نوشتار را با سهولت همراه سازد. بر اساس این تئوری باید به تصویر دولت آکپارتی از منافع محیطی ترکیه پرداخت. دو سطح از منافع آنکارا بر اختلافات ترکیه با متحدان سنتی این کشور تأثیرگذار هستند. تضاد در منافع هویتی و منافع منطقهای مهمترین اختلافات ترکیه با متحدان سنتی این کشور را تشکیل میدهند. اکنون هر یک از این سطوح به صورت جداگانه مورد تحلیل قرار میگیرد.

سطح نخست که مربوط به منافع هویتی ترکیه میشود، در تضاد جدی با منافع متحدان سنتی این کشور قرار دارد. سازهانگاران هویت دولتها را دارای بعد داخلی و خارجی میدانند که سطح نخست تضاد منافع ترکیه با متحدان سنتی این کشور به بعد داخلی اشاره دارد. موضوع اصلی در سیاستهای متعارض سطح نخست به تحولات سوریه و عراق و حمایتهای آمریکا و رژیم صهیونیستی از کردهای این کشورها مربوط میشود.

حمایتهای تسلیحاتی واشنگتن از نیروهایدموکراتیکسوریه و یگانهای مدافع خلق موجب تنش واقعی آنکارا و واشنگتن شده است. ترکیه بارها تأکید کرده که حزب اتحاد دموکراتیک سوریه و یگان نظامی آن به پ.ک.ک وابسته است؛ اما واشنگتن حمایتهای خود را از این گروهها علیرغم مخالفتهای جدی آنکارا ادامه داده است. ادعاهای اخیر دونالد ترامپ مبنی بر اعمال برخی تغییرات در حمایتهای آمریکا از کردهای سوری نیز بیشتر جنبه تبلیغی و تاکتیکی داشته است؛ چراکه واشنگتن در حال حاضر به این نتیجه رسیده که تداوم اختلافات آمریکا و ترکیه بر سر موضوع نیروهای دموکراتیک سوریه موجب تشدید تنشهای طرفین در کنار پروندههای دیگری همچون عدم استرداد فتحالله گولن به ترکیه، نقش‌آفرینی واشنگتن در کودتای پانزدهم جولای 2016، محاکمه رضا ضراب و غیره خواهد شد.حمایتهای آشکار رژیم صهیونیستی از همه­پرسی اقلیم کردستان عراق نیز که با شکست مواجه شد، یکی از نشانههای جدی تضاد منافع ترکیه با این رژیم محسوب میشود.

موضوع بعدی در سطح نخست تضاد منافع ترکیه با متحدان سنتی به اختلافات ایدئولوژیک مربوط میشود. به هر حال حمایت آنکارا از گروههای فلسطینی و اخوانی مورد رضایت آمریکا، رژیم صهیونیستی و عربستان سعودی نیست. ارتباط ترکیه با حماس و تحرکات جدید این کشور برای مخالفت با تصمیم دونالد ترامپ مبنی بر انتقال سفارت آمریکا به قدس موجب میشود که تضاد منافع آنکارا با آمریکاییها و صهیونیستها به صورت محسوستری مشاهده شود. گرچه برخی تحلیلگران معتقدند که حمایتهای آنکارا از گروههای فلسطینی در مقابل رژیم صهیونیستی برای کسب منافع دیگری انجام میشود؛ با این حال تضاد موجود در این زمینه بین منافع ترکیه و رژیم صهیونیستی قابل ‌انکار نیست. باید توجه داشت که رجب طیب اردوغان و آک پارتی به دنبال مدیریت موجی از اعتراضات مردم ترکیه در قبال رژیم صهیونیستی هستند؛ لذا برخی از منافع مشترک آنکارا با این رژیم مانع چنین امری نمیشود. تلاش اردوغان برای سوار شدن به موج اعتراضات دنیای اسلام در قبال تصمیم اخیر ترامپ با توجه به سوابق رفتاری رئیس‌جمهور ترکیه در قبال رژیم صهیونیستی نیز نمیتواند نادیده گرفته شود. اگر اردوغان به اختلافات ایدئولوژیک آنکارا با متحدان سنتی ترکیه نیز معتقد نباشد، نیاز دارد مجری چنین اختلافی باشد؛بنابراین گرچه نوع دیدگاه مقامات آک پارتی با دیدگاه جمهوری اسلامی ایران در قبال آرمان فلسطین تفاوت بنیادین دارد؛ اما اردوغان و حزب متبوع وی نمیتواند حمایت آنکارا از فلسطینیها را به تصویر نکشد.

سطح دوم اختلافات آنکارا با متحدان سنتی این کشور به تضاد در منافع منطقهای مربوط میشود. همان‌طور که گفته شد، سازهانگاران به بعد خارجی هویت دولتها نیز اشاره کردهاند. جایگاه یک واحد سیاسی در متن بینالمللی نشان‌دهنده هویت آن واحد است. ترکیه در سطح منطقه به دنبال رقابت برای کسب جایگاه برتر در بین کشورهای اسلامی است. نکته مذکور در مورد بهرهبرداری اردوغان از تصمیم اخیر ترامپ در مورد انتقال سفارت آمریکا به قدس در این بخش از نوشتار به خوبی قابل تحلیل است. ترکیه فرصت کنونی را بهترین زمان برای نیل به اهداف خود در منطقه میبیند. شکست داعش در منطقه در حالی روی داده است که اسنادی از حمایتهای ترکیه از این گروه تروریستی وجود دارد؛ لذا ترکیه احساس میکند که با اتخاذ موضع مخالف در قبال تصمیم رئیسجمهور آمریکا میتواند وجهه تخریب‌شدهآنکارا را ترمیم کند.

اگر ترکیه به سیاستهای پیشین خود در منطقه تداوم میبخشید، نمیتوانست در نظم جدید منطقهای سهمی داشته باشد. بر این اساس چرخش تاکتیکی آنکارا به سوی جمهوری اسلامی ایران و روسیه با نگاه به وضعیت جدید منطقه صورت گرفته است. طرحی که آمریکا و رژیم صهیونیستی و متحدان منطقهای آنها همچون ارتجاع عرب برای مقابله با جبهه مقاومت در نظر گرفته بودند، با ناکامی مواجه شده است؛ لذا تداوم حضور آنکارا در جبهه غربی و صهیونیستی نمیتوانست منافع منطقهای ترکیه را تأمین کند. گسترش مناسبات آنکارا با دوحه نیز به دنبال چرخش تاکتیکی اخیر ترکیه و افزایش زاویه با ریاض اتفاق افتاده است.

در مجموع تضاد منافع هویتی و منطقهای ترکیه با متحدان سنتی این کشور موجب شده است که تنش کنونی در مناسبات طرفین ایجاد شود. با این حال ذکر این نکته ضروری است که همان‌طور که سازهانگاران بر این نکته تأکید میکنند، تصویر واحدهای سیاسی از منافع محیطی موجب اتخاذ تصمیمات و خط‌مشی‌های آنها میشود؛ لذا احتمال تغییر تصویر دولتها میتواند بر رفتارهای آنها نیز تأثیرگذار باشد. از آنجایی که رفتارهای سینوسی آک پارتی پیش از این سابقه داشته است، احتمال تغییر تصویر کنونی دولت‌مردان آنکارا از منافع محیطی آنها غیر قابل انکار است؛ اما حفظ نگاه کنونی ترکیه به منافع این کشور میتواند موجب تداوم رفتارهای آنکارا در چارچوب کنونی باشد. در حقیقت منافع متضاد آنکارا با متحدان سنتی در حال حاضر بر منافع مشترک طرفین غلبه کرده است اما این امر به معنای چرخش کامل سیاست خارجی ترکیه در قبال آمریکا، رژیم صهیونیستی و متحدان منطقهای آنها محسوب نمیشود. صفحه بازی کنونی بر تاکتیکهای آنکارا برای کسب منافع محیطی تأثیرگذار بوده است؛ اما امکان تغییر زمین بازی تاکتیکهای جدیدی را رقمخواهد زد.

* منتشر شده در ویژه نامه بیت المقدس روزنامه قدس