قدس آنلاین- سی‌ام اردیبهشت ۱۳۹۳ «رهبر معظم انقلاب سیاست‌های کلی جمعیت» را ابلاغ کردند. در این سیاست‌ها بر مواردی همچون ترویج تشکیل خانواده، کاهش سن ازدواج، افزایش نرخ باروری، حمایت از زوج‌های جوان، تحکیم بنیان خانواده، تربیت نسل صالح و کارآمد، ایجاد اشتغال مؤثر و مولد و توسعه روستایی تأکید شده است. این درحالی است که با وجود تلاش‌های چشمگیر متولیان، همچنان بحث سیمای جمعیتی کشور دغدغه‌ای جدی در حوزه توسعه و برنامه ریزی جامعه محسوب می‌شود.

  در انتظار سطح جانشینی جمعیت

دکتر حسین ضرغامی، جمعیت شناس با اشاره به وضعیت جمعیتی کشور می‌گوید: در حال حاضر نرخ رشد جمعیت ما به حدود ۳/۱ می‌رسد که این رشد فعلی جمعیت رشد کمی به شمار نمی‌آید؛ همچنین بر اساس سرشماری سال۹۵ سطح باروری ما نسبت به سال‌های گذشته رشد محسوسی داشته و به حدود دو فرزند رسیده است؛ البته ما هنوز به سطح جانشینی نرسیدیم و این رقم باید به ۱/۲ فرزند برسد. به هر حال اگر روند رشد باروری به همین منوال ادامه پیدا کند، می‌توان به سطح جانشینی رسید.

وی ادامه می‌دهد: برخی تصور می‌کنند زمانی که سطح باروری کاهش پیدا می‌کند به طورحتم و به سرعت جمعیت کشور نیز کاهش خواهد یافت که در واقع چنین نیست، چراکه تأثیر باروری در دراز مدت در جامعه ظاهر می‌شود. چنان که ممکن این مسئله تأثیر خود را به طور مستقیم بر نرخ رشد جمعیت در حدود۵۰-۶۰ سال آینده نشان دهد.

غفلت از پنجره طلایی جمعیت

وجود آسیب‌های اجتماعی همانند مشکلات اشتغال سبب شده برنامه ریزی‌های عرصه جمعیتی همچنان برای تصمیم سازان با ترس‌ها و تردیدهایی همراه باشد.

دکتر ضرغامی در این زمینه خاطر نشان می‌کند: درحال حاضر جمعیت فعال ما که سنین بین ۱۵تا ۶۵ سال را شامل می‌شود، رقم قابل توجهی را به خود اختصاص می‌دهد که این مسئله به ذات مزیت به شمار می‌آید، چرا که این افراد می‌توانند مولد بوده و بار جمعیت وابسته را که خردسالان زیر۱۵ سال و سالمندان محسوب می‌شوند کاهش دهند، همچنین فرصت یادشده براساس سرعت کاهش باروری حدود ۵۰ سال تداوم خواهد داشت. به این ترتیب از اوایل دهه ۸۰ که ما به پنجره جمعیتی وارد شدیم تا حدود۱۴۳۰ در این شرایط قرار داریم؛ بنابراین باید از این فرصت طلایی به دلیل وجود جمعیت جوان و فعال استفاده بهینه کرد. این در حالی است که امروز معضل بیکاری می‌تواند پیامدهای منفی روی رشد جمعیت در آینده داشته و توسعه کشور را با تنگناهایی مواجه کند، چراکه در سال‌های بعد از۱۴۳۰ به دلیل رشد جمعیت سالمند مشکلات افزون‌تری درجامعه خودنمایی خواهد کرد.

سیاست‌های جمعیتی قربانی موازی کاری

دکتراحمد بیگدلی، عضو کمیسیون اجتماعی مجلس شورای اسلامی نیز اظهار می‌کند: با این روند که پیش برویم در دو دهه دیگر به طور قطع افراد خانه نشین و سالمند ما بیش از نیروی فعال ما خواهد بود، به این ترتیب یک نفربار مسئولیت امرار معاش چند نفر را بر دوش خواهد گرفت. این درحالی است که با وجود معضلی همانند بیکاری که دربروز دیگر آسیب‌ها نیز نقش آفرین است، رشد جمعیت ما در آینده روند معکوس و منفی خواهد داشت، بخصوص امروز که غالب جمعیت جویای کار کشور را جوانان تحصیلکرده تشکیل می‌دهند؛ بنابراین حال که نیازمند جامعه پویایی هستیم باید به این گونه چالش‌ها جدی‌تر وعمیق‌تر توجه کنیم.

وی در ادامه می‌افزاید: درحالی که تمام صاحبنظران و برنامه ریزان همواره تأکید می‌کنند که خانواده بنیادی‌ترین و اصلی‌ترین نهاد اجتماعی است، اما همچنان ما متولی خاص و مشخصی برای خانواده و مسائل آن نداریم؛ در حالی که اغلب تنگناهای اجتماعی ریشه درخانواده دارد. ناگفته نماند که امروزه هر دستگاه و سازمانی گوشه‌ای از امور مرتبط برخانواده را باری به هر جهت بر دوش گرفته است؛ البته بسیاری از مسائل جامعه ما چنین وضعیتی دارد، چنان که مقوله مدیریت آسیب‌های اجتماعی نیز با این چالش مواجه است. از همین رو با تمام تلاش هایی که صورت می‌گیرد هنوز نتوانسته‌ایم قدم چشمگیری در ساماندهی امور خانواده برداریم، بنابراین برای اصلاح این وضعیت باید متولی مشخصی برای مسائل خانواده تعریف شود، زیرا با تداوم این رویه ضمن گسترش فعالیت‌های موازی، منابع و اعتبارات بسیاری توسط دستگاه‌ها و نهادهای گوناگون بی ثمر هزینه می‌شود.

مشارکت کمرنگ اندیشمندان درسیاستگذاری ها

به اذعان دانشمندان از مسائل جدی در کاهش رشد جمعیت تحولات فرهنگی و اجتماعی در دهه‌های اخیر است.

بیگدلی، نماینده خانه ملت نیز خاطر نشان می‌کند: به منظور افزایش اثربخشی برنامه‌های توسعه‌ای و کلان درحوزه جمعیت کشور توصیه نمی‌کنم وضعیت خود را با کشورهای پیشرفته مقایسه کنیم و از تجربیات و راهکارهای آنان بهره مند شویم، بلکه معتقدم باید برای رفع تنگناهای جمعیتی که امروز به عنوان دغدغه اجتماعی مطرح می‌شود، نگاهی به تجربیات گذشته خود بیندازیم. چنان که با دقت بررسی کنیم سی سال پیش دلیل رشد مثبت جمعیت چه مقدار بوده است؟ دلیل اینکه جوانان بی هیچ نگرانی سروسامان می‌گرفتند چه بوده است؟ همچنین نگاه غالب مردم به مسائل فرهنگی و ارزش‌های خانوادگی چگونه بوده است؟

وی همچنین می‌گوید: به واقع نمی‌توان نادیده گرفت که امروزه یک زوج ایرانی برای داشتن فرزند دوم دغدغه‌های متعددی دارند که مهم‌ترین دغدغه نیز مسائل اقتصادی خانواده هاست. این درحالی است که گرچه خانواده‌ها با تنگناهای اقتصادی مواجه هستند، اما در کناراین قضیه نگرش ها، تفکرات و سطح توقعات مردم نیز نسبت به گذشته فرق کرده است؛ چنان که در چند دهه گذشته چند خانواده به خوشی زیر یک سقف زندگی می‌کردند، اما امروزه شاهدیم سه عضو یک خانواده به سختی کنار هم هستند، پس جا دارد بررسی کنیم چرا فرهنگ و نگرش‌ها چنین تغییر کرده است.

احمد بیگدلی با اشاره به آثار بی توجهی به نظرهای کارشناسانه بر سیاستگذاری‌ها تأکید می‌کند: من نماینده مجلس هستم اما قرارنیست درهمه امور صاحب نظر باشم. در واقع اینکه نظرم را بیان کنم ایرادی ندارد، اما کارشناس ایده آل درهمه امور نیستم؛ بنابراین باید از نظرهای دانشمندان که در حوزه‌های متعدد حرفی برای گفتن دارند، استفاده کنم. درحالی که غفلت از نقش کارگشای صاحبنظران در برنامه ریزی‌ها سبب شده جوانان ما که دانش آموخته دانشگاه‌ها هستند و به لحاظ تحصیلی و اجتماعی شرایط مطلوبی دارند نیز نگران وضعیت خود وخانواده باشند؛ از همین رو سعی می‌کند با اکتفا به یک فرزند به نحوی زندگی را پیش ببرد و دیگر به فکر فرزند آوری نیست، چرا که احساس امنیت اقتصادی نمی‌کند. به این ترتیب باید نگران دهه‌های آینده بود، چرا که با کثرت جمعیت سالمندان به طورحتم مشکلات ما چندین برابر خواهد شد. زیرا باید از یک سو دغدغه بازنشستگان و سالمندان را درعرصه متعدد سلامت و شرایط رفاهی داشت و از سوی دیگر مشکلات جوانانی را که ناگزیرند بار مضاعف گروه‌های وابسته جمعیتی را بردوش بکشند، رفع کرد.

این عضو خانه ملت با اشاره به ضرورت ساماندهی اصولی و زیربنایی مشکلات، تصریح می‌کند: برخی سیاستگذاران جامعه ما نه تنها توجهی به وضعیت ۲۰ سال آینده ندارند که براساس برنامه ریزی‌های کوتاه مدت تصمیم گیری می‌کنند. چنان که امروزه ۷۰ درصد جمعیت بیکار کشور را افراد زیر ۳۰ سال تشکیل می‌دهند که این حکایت از آن دارد که ما نتوانستم از فرصت هایی که برای برنامه ریزی و تصمیم گیری در زمان تولد، آموزش و بالندگی این گروه دراختیار داشتیم  به درستی استفاده کنیم؛ همچنین در حال حاضر هم اگر نتوانیم برای ۲۰ سال آینده برنامه‌ریزی کنیم به طور قطع با مشکلاتی روبه رو ‌می‌شویم که شاید ساماندهی آن‌ها به سادگی مقدور نباشد.