الآن که اسم بازار به گوشمان می‌خورد، فضای سرپوشیده‌ای در ذهنمان مجسم می‌شود که پر است از مغازه‌هایی که ویترینشان را با انواع و اقسام اجناس رنگارنگ پر کرده‌ و کلی آدم، برای خریدشان صف بسته‌اند. هرچند که این روزها بازار هم دیگر بازار سابق نیست و حال و روز خوشی ندارد، اما 300-200سال پیش بازارها مرکز عمده رابطه سیاسی و اجتماعی میان مردم بودند و فقط کاربری تجاری نداشتند. بالاخره آن موقع خبری از اینستاگرام و تلگرام و پایگاه‌های خبری نبود و بازارها به سبب نزدیکی‌شان به مراکز حکومتی، جزو مهم‌ترین خبرگزاری‌ها به شمار می‌رفتند. در طول زمان و با تغییر شکل بازارهای سنتی و اضافه شدن سراها، این کاربری بیش از پیش تقویت شد. 
در واقع چون معماری بازار به گونه‌ای بود که زمستان‌ها گرما و تابستان‌ها خنکا را حفظ می‌کرد، کم کم به صورت پایگاهی برای مردم در آمد و مرکز ملاقات آنان شد. مردم در بازار یکدیگر را می‌دیدند، از حال و وضع هم با خبر می‌شدند، اخبار اجتماعی و سیاسی را به گوش هم می‌رساندند و گاهی از صبح تا غروب یعنی تا زمان بسته شدن دکان‌ها در بازار وقت می‌گذراندند و این‌گونه بود که بازارها به قلب تپنده شهرها تبدیل شدند. بازارهای قدیمی دیگر آن کارکرد سابق را ندارند و در برخی شهرها مثل مشهد با خاک یکسان شدند و چیزی از آن‌ها نمانده، در برخی شهرها هم مثل تبریز و قزوین و شیراز، همچنان در حال فعالیت است و گردشگرها از گوشه و کنار دنیا فقط برای دیدن آن‌ها به این شهرها می‌آیند.
 
■ بازار وکیل شیراز
کلید ساخت این بازار زمانی خورد که کریم خان به لار سفر کرد و بازار این شهر را دید، بعد از آن بود که تصمیم گرفت، شبیه آن را در شهر شیراز بسازد. شروع ساخت این مجموعه بزرگ حدوداً از سال 1137 خورشیدی آغاز شد و تا سال 1156 توسعه و تکمیل آن به طول انجامید. 
 به احتمال بسیار زیاد قبل از ساخت بازار وکیل، بازاری در این مکان از زمان صفویه وجود داشته که با ساخت بنای جدید، تغییر و توسعه یافته است. این بازار پس از ساخت، قلب تپنده اقتصاد شهر بوده و در راهی که از تنگه الله اکبر ( شمالی‌ترین نقطه شیراز ) به دروازه اصفهان منتهی است در داخل حصار شهر ساخته شده و بازرگانان بسیاری به آن رفت و آمد می‌کردند.
 در دوره‌های متفاوت تعمیرات و تغییرات اساسی در کالبد بازار وکیل صورت گرفته برای مثال در سال 1315 خورشیدی با ساخت خیابان زند، ارتباط راسته شمالی با ادامه خودتا چهارسوق بزرگ بازار قطع شد و بخشی از راسته شمالی شامل هشت طاق و کاروانسرای قوامی و قسمتی از کاروانسرای روغنی بناچار تخریب شد.
 چندی پیش نیز اسنادی تجاری که بیش از 100 سال قدمت داشتند در بازار وکیل کشف شد. در این اسناد فهرست قیمت ها، خریدها و فروش‌ها و مواردی مربوط به بازار و تجارت وجود داشت. بازار وکیل در 17ام تیر سال 1351 ثبت ملی شد. بازار وکیل شیراز هم اکنون محل فروش کالاهای مختلف ایرانی و وارداتی است. برجسته‌ترین کالاهایی که در آن به فروش می‌رسد، انواع فرش‌های دستباف و ماشینی ایرانی، پارچه و زیورآلات سنتی هستند. در واقع بیشتر بخش‌های اصلی بازار امروزه در اختیار فرش‌فروشان و پارچه‌فروشان قرار دارد. سرای مشیر هم یکی از بخش‌های بازار است که نباید بازدید از آن را از دست بدهید، علاوه بر معماری زیبای این بخش از بازار که شما را مجذوب خود خواهد کرد، می‌توانید انواع صنایع دستی و زیورآلات سنتی ایرانی را با کیفیت خوب از این بخش بازار تهیه کنید.
 
■ بازار زنجان
ساخت بازار زنجان در سال ۱۲۰۵ هجری قمری در دوران حکومت آغامحمد خان قاجار آغاز و در سال ۱۲۱۳ هجری قمری مقارن حکومت فتحعلی شاه قاجار پایان گرفته است. 
بمرور زمان کاروانسراها، گرمابه‌ها، مسجدها و راسته‌ها در اطراف این بازار شکل گرفتند و آن را در اواخر دوره قاجاریه و مقارن با حکومت محمد علی شاه قاجار به مجموعه‌ کاملی تبدیل کردند. این مجموعه، در زمینی به مساحت ۱۵ هکتار ساخته شده که ۵ هکتار آن به فعالیت‌های اقتصادی، ۷ هکتار آن به سکونت، یک هکتار به اماکن عام‌المنفعه و ۲ هکتار دیگر به شبکه‌ ارتباطی اختصاص یافته است. 
تنوع مشاغل و گردش در جهت استقرار صنوف همسان باعث تشکیل راسته‌های تخصصی و فرعی در اطراف راسته اصلی می‌شود که در بیشتر موارد به عرضه نوع خاصی از اجناس یا خدمات اشتغال می‌یابند. راسته‌های حاج حسن، ترابی، حاج حیدر، انگورانی، صباغ‌ها، رستمخانی و آقا از جمله راسته‌های فرعی بازار زنجان محسوب می‌شوند. مهم‌ترین شاخه فرعی بازار، راسته حجت الاسلام است که به موازات راسته اصلی به وجود آمده و به قیصریه متصل می‌شود.
گرمابه حاج داداش که یکی از نمونه‌های بی‌نظیر معماری ایرانی است درست در میانه این بازار بی‌نظیر قرارگرفته است. این بنا که قدمت آن بطور تقریبی به 150 الی 200 سال پیش می‌رسد، توسط معماری که حمام به نام او منسوب است، در وسط بازار زنجان که از دوران صفویه به بعد مرکز داد و ستد و فرهنگ بومی و محلی بوده و این مرکزیت را تاکنون حفظ کرده واقع شده است.
 
■ بازار تبریز
تبریز که در شمال غربی ایران واقع شده، به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص و قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم، در طول قرن‌های گذشته، یکی از مهم‌ترین مراکز تجارت و بازرگانی آسیای غربی بوده است. برای همین جای تعجب ندارد که مجموعه بازار تاریخی تبریز، قلب تپنده این شهر، یکی از بزرگ‌ترین بازارهای مسقف جهان و اولین بازار ثبت شده در فهرست جهانی یونسکو باشد. بازار تبریز از بزرگ‌ترین بازارهای سرپوشیده جهان و یکی از شاهکارهای معماری ایرانی است. این بازار در سال ۱۱۹۳ هجری قمری بر اثر زلزله با خاک یکسان شد، اما طولی نکشید که معماران زبردست آن را بازسازی کردند و بازار کنونی مربوط به اواخر حکومت زندیه و عصر قاجار است. بازار تبریز که در سال ۱۳۵۴ هجری شمسی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است، با طولی معادل یک کیلومتر یکی از بزرگ‌ترین مجموعه‌های به‌ هم‌ پیوسته و مسقف دنیاست. البته قدمت این بازار قطعاً بیشتر از این‌هاست. چون جهانگردان بزرگ و قدیمی‌ای مثل ابن بطوطه، مارکوپولو، شوالیه شاردن، جاکسن، اولیای چلبی، گاسپار دروویل، الکسیس سوکتیکف، یاقوت حموی، اوژن فلاندن، حمدالله مستوفی، مقدسی و سایرین که از قرن چهارم هجری تا دوره قاجاریه از این بازار بازدید کرده‌اند، درخصوص این بازار مطالبی نوشته‌اند. ابن‌بطوطه «سیاح مشهور که در سال ۷۳۱ ه.ق. وارد تبریز شده» می‌گوید: «بازار تبریز یکی از بهترین بازارهایی بود که من در همه شهرهای دنیادیده‌ام... من به بازار جواهریان رفتم، بس که از انواع جواهرات دیدم چشمم خیره گشت».
هوتم شیندلر در سال ۱۳۲۸ خورشیدی درباره تبریز و بازارهای آن چنین می‌نویسد:
شهر بسیار گسترده است و احتمالاً از این بابت بر تهران برتری دارد. بازارهای آن بسیار زیبا و بزرگ‌تر از بازارهای تهران است. تبریز صرف‌نظر از معاملات مالی و وسیله پرداخت که از این‌ جهت تهران بر آن تفوق دارد، مرکز واقعی بازرگانی ایران است. با اینکه در منتهی‌الیه شمال غربی کشور قرار گرفته‌ است، تقریباً در سراسر ایران نفوذ دارد.
 
■ بازار قزوین
قزوین که از آن به عنوان یکی از پنج شهر گردشگری ایران یاد می‌شود، بازاری دارد که قدمت آن به بیش از 1000 سال می‌رسد و خیلی کمتر از اسلافش به آن پرداخته می‌شود. در بخشی از دوره صفویه قزوین به‌عنوان پایتخت ایران بود که بازار در آن زمان رشد و توسعه یافت و طرح‌های قابل توجه مانند سرای سعدالسلطنه در همجواری بازار ایجاد شد که ارزش فوق‌العاده‌ای به آن داده است. این بنا هنوز باقی است و یکی از نقاط گردشگری قزوین است. 
بازار قزوین در دوران قاجار با ایجاد کاروانسراها، سراها و تیمچه‌ها توسعه خود را ادامه و با قرار گرفتن شهر قزوین در محور ارتباطی پایتخت به غرب و شمال ایران این بازار موقعیت حساس و قابل توجهی را در اقتصاد کشور پیدا کرد. فته می‌شود بازار قزوین سابقه تاریخی هزار ساله دارد. این بازار در طول 9 قرن یک جابه‌جایی از جنوب به شمال داشته است. در این جابه‌جایی مسجد جامع کاملاً از بافت بازار جدا شده است و هم اکنون ارتباطی بین بازار و مسجد جامع مشاهده نمی‌شود. 
ناصر خسرو از رونق و گستردگی بازار دوره سلجوقی قزوین یاد کرده است که به فراوانی سراها و تیمچه‌ها و مراکز داد و ستد شهر اشاره می‌کند. با اینکه تعداد زیادی از این بازارها تخریب شده و اثری از آن‌ها باقی نمانده است هنوز مجموعه‌های زیبا و استواری در بازار قزوین و حاشیه آن وجود دارد که روزگار گذشته را به یاد می‌آورد و دارای جاذبه‌های گردشگری است.
این بازار در گذشته راسته‌ها و بازارچه‌های داشت که اکنون تعداد زیادی از آن‌ها از بین رفته‌اند. معماری فعلی بازار قزوین در زمان صفویه شکل گرفت و شباهت زیادی به معماری بازارهای اصفهان، شیراز دارد. اسامی برخی بازارهای قزوین که در کتاب بناهای تاریخی این شهر آمده، شامل بازارهای آهنگران، علاقه‌بندها، بزازها، بلورفروش‌ها، پالاندوزها، پوست فروشان، پنبه فروش‌ها، چیتگرها، خراط‌ها، حلبی سازها، زرگرها، ریسمان سنج، علاف‌ها (علاف راسته)، عطارها، کهنه فروش‌ها، مسگرها، گیوکش‌ها، نجارها و زنانه بازار را شامل می‌شده است.
بازارچه‌های آقا، آقا کبیر، معصوم، استاد علی نجار، باغشاه، مسجد ملاجعفر، حاج ادریس، حاج حسنعلی نیا، حاج شیخ، حاج محمدابراهیم، حاج محمدحسین جدید،حاج محمد رحیم، حاج میرحسن، بازارچه خیابان، زعفرانیه، صمدیه، کدخدا، گذر شیخ آباد، میدانگاه، سعدالسلطنه از بازارچه‌های مشهور شهر قزوین در گذشته بوده‌اند.
اما معروف‌ترین سرای این بازار که جزو برترین نقاط گردشگری این شهر است، سرای سعدالسلطنه است. این سرا به دستور سعدالسلطنه حاکم وقت قاجاریه قزوین ساخته شد. ارزشمندترین قسمت این بنا، چهار سوق آن است که از تقاطع قایم دو راسته ایجاد شده و بر فراز آن گنبد بزرگ کاشیکاری شده‌ای قرار دارد. چهار طرف گنبد را، چهار نیم گنبد با رسمی بندی و نورگیر فرا گرفته‌اند که فضا را بزرگ‌تر نشان می‌دهند. سرای سعدالسلطنه با وسعتی نزدیک به 6/2 هکتار، یکی از کامل‌ترین و بزرگ‌ترین سراهای تجاری ایران است.