وی افزود: زنده نگه داشتن زبان‌های بومی و محلی که خود یک ثروت و سرمایه بی بدیل اجتماعی است، باعث می‌شود تا بسیاری از خرده فرهنگ‌ها، آداب و سنن بومی و هنر یا دانش‌های بومی و محلی که بعضی‌ها بسیار ارزشمند و از دیرینگی شایانی برخوردارند به خوبی حفظ شوند؛ چه بسا این آیین‌ها، آداب و رسوم و دانش‌ها تنها در قالب این زبان‌ها قابلیت زیست و ادامه حیات دارند.

این پژوهشگر و محقق تاریخ محلی شهرستان تربت حیدریه تصریح کرد: اهمیت حفظ زبان‌های بومی و محلی بدین جهت است که گاهی در داخل یک واژه از واژگان آن دنیایی از اطلاعات، باورها، سنت‌ها، دانش‌ها، فرهنگ‌ها، اسطوره‌ها و تاریخ یک قوم یا ملت نهفته است و این واژه ممکن است در دورترین نقطه جغرافیایی یک کشور در گفتگوی بین دو انسان یا مکالمات روزمره یک قوم و یا جمعیت محلی زنده بماند. با مرگ این واژه حجم عظیمی از میراث ماندگار و ارزشمند فرهنگ و دانش بومی از بین می‌رود.

وی عنوان کرد: این واژه‌ها گذشته از ظرفیت معنایی، از نظر تلفظ و هم از نظر شکل و ترکیب زیبا و ذوق پسند هستند، ما حق نداریم این واژه‌ها را که بازتاب دهنده ظرفیت‌های بومی هستند از بین ببریم بلکه باید کمک کنیم تا این واژه‌ها به حیات‌شان ادامه داده تا ظرفیت‌ها و سرمایه‌های نهفته در آن از نسل امروز به نسل آینده منتقل شود.

علومی بایگی اضافه کرد: جهانی شدن و رشد سریع انواع رسانه‌های دیداری، شنیداری، فضاهای مجازی و گسترش بی‌وقفه آن باعث شد تا زبان‌های رسمی چنان بر روابط اجتماعی مستولی و مسلط شوند که قدرت تنفس زبان‌های بومی و محلی را بگیرند.

وی افزود: حضور زبان‌های ملی و بین المللی در انواع رسانه‌ها، امروزه تهدیدی جدی برای حیات زبان‌های بومی و محلی در سراسر جهان شده است؛ به گونه‌ای که این زبان‌ها در حال نابودی هستند بر همین اساس ضرورت دارد تا اصحاب رسانه بخشی از وقت و امکانات‌شان را برای دمیدن جانی تازه در کالبد این ظرفیت‌های ارزشمند اما مغفول بومی صرف کنند.

وی با بیان اینکه زبان‌های بومی حافظ بسیاری از ظرفیت‌ها، آداب و رسوم، سنت‌ها و دانش‌های بومی هستند، گنجاندن آن‌ها در قسمتی از برنامه‌های مدارس، نافی حفظ زبان رسمی نیست، اضافه کرد: به نظر می‌رسد حفظ زبان‌های بومی و محلی برای سلامت روحی و روانی افراد جامعه، حفظ نشاط و سرزندگی اجتماعی، حفظ دانش بومی و حفظ آداب و رسوم نیکوی ما ایرانیان و حفظ گوناگونی و تکثر یک امر ضروری و اجتناب ناپذیر است.

این پژوهشگر و محقق تاریخ محلی شهرستان تربت حیدریه بیان کرد: بعضی موارد را نمی‌توان توضیح داد بلکه باید تجربه کرد از جمله آن‌ها استفاده از زبان مادری است، زبان مادری را باید شنید؛ زبان مادری در قالب شعر، داستان، سرود، ترانه، آواز و گفت و گوی‌های روزمره لذت بخش می‌شود و لحن و صدای زبان‌های قومی و محلی برای شنونده هزار نوع پیام دارد.

وی عنوان کرد: هنگامی که این لحن و صدا به کتابت در می‌آید بسیاری از زیبایی‌هایش را از دست می‌دهد و به قول دکتر غلامحسین یوسفی «وقتی زبان (لهجه) ویران شد تذکر گذشته هم از بین می‌رود» بدین معنا که با این فراموشی فرهنگ آن جماعت و اصطلاحات و اندیشه‌های آن مردم که در حقیقت بخشی از شناسنامه‌ آن دیار است، رو به نابودی خواهد گذاشت و این غمی بزرگ است.

علومی بایگی مطرح کرد: در مورد تاریخچه گویش و لهجه تربتی مرحوم محمد مهدی تهرانچی در صفحه 431 کتاب «قند و قروت» در مردم‌نگاری تربت حیدریه می‌نویسید «همان‌طور که گفته شد این شهر قبلا دهکده‌ کوچکی از محلات زاوه بوده است که در اواخر قرن نهم به شهر تربت حیدریه تغییر نام داده است. سپس طی سال‌ها به ویژه در دوران صفویان و قاجاریان بسیاری از مردم نقاط مختلف ایران به این شهر مهاجرت کردند. جابه‌جایی جمعیت‌ها در فرهنگ و گویش این سامان موثر بوده است. از این رو در این گویش واژه‌های دخیل یزدی، کرمانی، مشهدی، بلوچی و هراتی دیده می‌شود».

علومی بایگی تصریح کرد: گویش تربت بیشتر توسط افراد مسن‌تر و تاحدی تحصیل نکرده تکلم می‌شود و در بین افراد جوان در حال از بین رفتن است. در حالی که مشاهده می‌کنیم بسیاری از فضلا و مردان بزرگ قدیم شهرمان لهجه‌ محلی را نه تنها به فراموشی نمی‌سپرند، بلکه در ماندگاری آن اصرار داشتند، مانند مرحومان حاج آخوند ملاعباس یا شیخ علی اکبر خدابنده بایگی. 

وی اضافه کرد: محمد پروین گنابادی در کتاب «گزیده مقاله‌ها»  در صفحات 494-497 درباره شیخ علی اکبر خدابنده بایگی می‌نویسد «شیخ علی اکبر خدابنده بایگی که یکی از جنجالی‌ترین شخصیت‌های علمی ایران در دوره رضا شاه بوده است» در سادگی و بی پیرایگی بی همانند بود، صراحت لهجه از صفات بارز او به شمار می‌رود و به شهامت و بی‌پروایی در باز گفتن معتقدات و نظریه‌های خویش در مورد هر که و هر چه باشد نامور بود.

این پژوهشگر و محقق تاریخ محلی شهرستان تربت حیدریه  افزود: صراحت لهجه و شهامت او در اظهار عقاید خویش سبب شده بود که پس از جنگ جهانی نخست تا پیش از استقرار سلطنت پهلوی وی تخته مشق والیان خراسان باشد و هر استانداری به مشهد می‌آمد او و چند تن از پیروانش را به کلات تبعید می‌کرد، یا زندانی می‌ساخت. حتی مرحوم کلنل محمد تقی خان هم خدابنده را تبعید کرد چون او به هدف‌های تندتر از هدف‌های کلنل معتقد بود .خدابنده اندام قوی داشت و لباس‌های ساده می‌پوشید و به همان لهجه (بایگ) در تربت‌حیدریه سخن می‌گفت و به حدی بی پیرایه بود که اگر کسی او را نمی‌شناخت، می‌پنداشت که مردی روستایی است.

علومی بایگی ادامه داد: معروف است که وی در دوران طلبگی با مرحوم تدین در مدرسه نواب درس می‌خواند و روزی با وی به ستیز برخواسته و سخت تدین را کتک زده است طلاب تدین را در حالی که بیهوش شده بود نزد والی وقت گویا آصف الدوله می‌برند .والی خدابنده را احضار می‌کند و می‌پرسد «آقا شیخ اگر این مرد می‌مرد چه می‌کردی»، خدابنده به همان لحن صریح و با همان خنده‌های بلند گفت «دفنش می‌کردیم و یک نادان از مدرسه کم می‌شد» . والی از صراحت لهجه وی در شگفت شد و او را بخشید.

وی چند راهکار برای حفظ لهجه و گویش بومی و محلی شهرستان تربت حیدریه مطرح و عنوان کرد: آموزش و پرورش در یک برنامه مدون معلمان و یا حداقل معلم ادبیات و زبان فارسی را تشویق

 به استفاده از زبان محلی نماید و تصمیمات موثر و کاربردی در گنجاندن واحد درسی با عنوان گویش و لهجه‌های شهرستان تربت حیدریه در نظام تعلیم و تربیت محلی شهرستان به عنوان پیشنهادی راهگشا در حفظ و احیای الگوهای تکلم، فرهنگ و ادبیات و تاریخ این منطقه ارائه کند.

علومی بایگی خاطر نشان کرد: با توجه به فرهنگ و ادبیات و گویش استان‌ها، شهرها و مناطق ایرانی با آن همه غنا و عمق و عظمت، بدون تردید با تدوین و تالیف چنین کتاب‌هایی علاوه بر تداعی و پاسداشت فرهنگ معنوی به سادگی فهم و ارتباطات موضوعی درس، کمک شایانی خواهد کرد و در این کتاب‌ها می‌توان از زبان، ادبیات، هنر، دانش، باورها، بازی‌ها، آداب و رسوم و شخصیت‌های اثرگذار و چهره‌های ممتاز سخن گفت و در کنار آثار ملی و کشوری، تعدادی از آثار تاریخی و فرهنگی هر منطقه‌ای را شناسایی کرد.

وی با بیان اینکه صاحبان حِرَف و مشاغل در نامگذاری مغازه‌ها، کارگاه‌ها، کارخانه‌ها و... از واژگان بومی استفاده کنند، گفت: شهرداری‌ها برای نامگذاری کوچه‌ها و خیابان‌های تازه تأسیس از واژه‌های بومی استفاده کنند و پیشنهاد می‌شود نام انواع گونه‌های گیاهی بومی باید در نامگذاری‌ها لحاظ شود یا از نام بومی انواع گونه‌های پرندگان و حیوانات در نامگذاری استفاده و همچنین تولیدات هنری، فرهنگی و پژوهشی هدفمند در این زمینه طراحی و اجرا شود.

این پژوهشگر و محقق تاریخ محلی شهرستان تربت حیدریه تصریح کرد: از جمله راهکارهایی که برای حفظ لهجه و گویش بومی و محلی شهرستان تربت حیدریه می‌توان نام برد؛ شامل ایجاد یک بانک زبان‌ها و گویش‌های تربتی با طراحی یک سایت جامع برای ثبت و ضبط واژه‌ها و کنایات و ضرب المثل‌های تربتی از طرف کاربران تربتی در سراسر جهان، استادان محترم دانشگاه پایان نامه‌های دانشجویان را به موضوعات بومی به خصوص زبان محلی سوق دهند، نشریات و مطبوعات محلی در هر چاپ، قسمتی از فضای نشریه را برای ترویج زبان محلی اختصاص دهند و سرودن اشعار محلی توسط شاعران محلی گوی تربت حیدریه نقش مهمی در نگاهداشت این لهجه و گویش محلی دارند، می‌شود.

وی در ادامه بیان کرد: نهادهای فرهنگی، شبکه‌های استانی سیما و مراکز رادیویی با اختصاص بخشی از برنامه‌های خود به زبان محلی می‌توانند در ترسیم و تبیین این مقوله‌ها بسیار نقش آفرین باشند، پشتیبانی و حمایت‌ها از پدید آورندگان آثار مکتوب شهرها و مناطق کوچک نیز در مسیر تحقق این اهداف بی تاثیر نیست ویکی از عوامل تأثیرگذار و تهدید کننده زبان‌ها و گویش‌های قومی و روستایی؛ مهاجرت‌های مهار گسیخته از روستاها و شهرهای کوچک به کلان شهرها بوده و هست.

علومی بایگی تصریح کرد: با به محاق رفتن مهاجران روستایی و گم شدن آن‌ها در جامعه و جمعیت شهری، زبان و فرهنگ و حتی هویت اصیل آن‌ها نیز در هیاهوی شهر، از یاد رفت. توجه ویژه دولت به وضع معیشت، بهداشت و درمان ، آموزش ، اشتغال و درآمد روستائیان، می‌تواند به نحو مؤثری مانع از مهاجرت بی رویه روستائیان مانع از مهاجرت بیشتر از روستا به شهر و مانع از نابودی زبان‌ها و گویش‌های محلی و از بین رفتن فرهنگ و سنت‌های روستایی شود از جمله راهکارهای حفظ لهجه و گویش بومی و محلی شهرستان تربت‌حیدریه به شمار می‌رود. 

منبع : ایسنا