دکتر محمد سلطانی فر دکترای علوم ارتباطات اجتماعی و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد/

این روزها شــاهد شکلگیری شــایعات بســیاری در فضای مجازی بویژه در خصوص حوادث ســیل اخیر هســتیم؛ اما اینکه شــایعه چرا شکل میگیرد، موضوعی اســت که در همه دنیا در مورد آن بحــث میکنند و میتوان گفت در هر جامعهای دلایل متفاوتی دارد.

نخســتین دلیل شایعه‌پراکنی را میتوان به جذابیت خود شایعه نســبت داد؛ چراکه امکان دارد خبرهای رسمی آنقدر جاذبه نداشته باشند که خبرهای شایعه آمیز جذابیت دارند، علت این جذابیت هم غیرمعمول بودن حوزه شــایعه اســت؛ بنابراین وقتی همه‌ چیز غیرمعمول میشود دارای جذابیت شده و این اتفاق شکل میگیرد.

 دلیل دوم جذاب بودن شایعه، بی‌اعتبار بودن یا کم اعتبار شدن رسانه‌های مرجع یا همان رسانه‌های رسمی و مجوز دار است. وقتی که رسانه‌های شناسنامه‌دار محل رجوع نمی‌شوند و مردم خواسته‌های خود را از این رسانه‌ها پیدا نمی‌کنند، این احتمال وجود دارد که دنبال منابع شایعهای بگردند و از این طریق شایعات گسترش پیدا میکند.

 دلیل سوم شایعه این است که شایعات عمدتاً در بسترهای دارای منافع شکل میگیرد و بسیاری از شایعه‌ها عمدتاً منافعی را پشت سرخود دارند که میتواند منافع سیاسی، مالی، اجتماعی و غیره باشــد و به همین جهت ارزش این را دارد که پخش شــود و شکل بگیرد.

 با وجود همه این اتفاقات، موضوع شایعه به دلایل مختلف میتواند در هر جامعهای رشد و نمو پیدا کند. اما این نکته قابل تأمل اســت که شایعه جایی شکل میگیرد که خبر نباشد یا خبر ناقص انتقال پیدا کند یا یکی از عناصر خبری به شکل ابهام‌آمیز یا ناقص منتشر شود؛ بنابراین وقتی که خبری کامل نباشد، زمینه پخش شایعه در آن بسیار مساعد است.

 پس وظیفه مســئولان این است که اخبار را به صورت کامل و با سرعت لازم و پیش از اینکه شایعه شکل بگیرد، بازتاب دهند تا هیچ زمان زمینه و شائبه به وجود آمدن شایعه در جامعه اتفاق نیفتد.

 بر این اساس اگر زمانی را به پخش شایعه بدهیم و شایعه جایگزین خبر رسمی شود، قاعدتاً مسیر حرکت، کاملا دارای اشکالاتی خواهد بود و فضاهای متعددی را برای خود خواهد داشــت؛ بنابراین باید یاد بگیریم که در اسرع وقت، خبر را به شکل کامل در اختیار مردم قرار دهیم که حق طبیعی آنهاست و باید مرجعیت رسانه ما اعم از صداوسیما و روزنامه‌های کثیرالانتشار آنچنان اثبات شود که مردم نیازی نداشته باشند که به شایعات و منابع جعلی رجوع کنند و دوم اینکه فضا را به گونه‌ای دنبال کنیم که آرام آرام بی‌اعتقادی شکل گرفته به رسانه های عمومی ما دوباره به وضعیت اعتماد برگردد.

 در همین حوادث اخیر ســیل در کشور شاهد شایعاتی بودیم که هرچند جذاب، اما واقعی نبودند؛ چنانچه شایعه کرده بودند که دولت هورالعظیم را به زیر آب نمیبرد و به عبارتی شایعه کرده بودند که دولت آب را از مناطق اهواز و مناطق خوزستان به منطقه هورالعظیم منتقل نمیکند، به این دلیل که در این منطقه منابع نفتی وجود دارد؛ اینقدر این شایعه زیاد شد و پروبال گرفت که حتی با نشان دادن فیلم های سیل و فیلمهای جعلی متناسب با آن به انتشار بیشتر آن دامن زدند!

در این شرایط دولت مجبور شد با عکس‌های هوایی و زمینی و ماهواره‌ای و حتی با عکسهایی از محیط و از پادگان‌هایی که نزدیک مرز قرار داشتند و عمدتاً در آب فرورفته بودند به مردم اثبات کند که این شایعه کاملاً غلط است و نمیتواند درست باشد.

 شایعه دیگری که شکل گرفت سرریز شدن سدها و شکستن سدهای بزرگ بود؛ ما میدانیم که مسئولان گفتند سدهای ما آنقدر مقاوم است که امکان دارد آب سرریز کند، اما امکان شکستن سدها به هیچ عنوان وجود ندارد، اما شایعات در فضای مجازی آنچنان شــکل گرفت که فضا را دگرگون کرد و هرروز مردم نگرانی شکســته شدن دیوارهای سد را داشتند.

آنچه مسلم است از این نوع شایعات بسیار زیاد است . اما مسئله اینجاســت که در چنین شرایطی به اتحاد عمومی نیاز داریم، اینکه بار و مســئولیت چنین اتفاقاتی را به گردن صداوســیما و یا مسئول دیگری بیندازیم ما را تخلیه نمیکند و بخصوص در چنین شــرایطی که به وحــدت ملی نیاز داریم و صداوســیما هم در حد مقدورات خودکارهایی را انجام دادند و در بحران هایی مانند سیل و زلزله تلاشهای بسیاری کردند؛ بنابراین اینکه بخواهیم افرادی را متهم کنیم، نوعی بیانصافی است.

با این حال این امر که در سیل اخیر همه و از جمله صداوسیما غافلگیر شدند، نکته حائز اهمیتی است؛ چراکه خود این اصل غافلگیری نشان میدهد که مسئوالن و رسانه های ما هنوز آمادگی این نوع بحرانها را ندارند و لازم و ضروری است که به هم کمک کنیم، به همدیگر آموزش دهیم و منافع ملی را به قربانگاه منافع جناحی نبریم، بلکه سعی کنیم که مشکلاتمان را مرتفع سازیم.