زهرا طوسی/

مجید تخت‌روانچی، نماینده دائم ایران در سازمان ملل متحد، اینستکس را همچون ماشینی بسیار زیبا اما بدون بنزین توصیف کرده تا ضمن آنکه به صورت تلویحی به ناکارآمدی آن اشاره می‌کند، تلاش‌های ایران را در این مسیر به شکل آبرومندی تصویر کند؛ این در حالی است که تحلیلگران داخلی، اینستکس را مخلوق افلیجی ترسیم می‌کنند که باید از سوی ایران رد شود.

ابزاری برای حمایت از تجارت در اروپا

سازوکار حمایت از مبادلات تجاری با سرنام «ساحات» یا «اینستکس» توسط آلمان، فرانسه و بریتانیا، اوایل فوریه سال ۲۰۱۹ (بهمن ۱۳۹۷) نهایی و ثبت شد. مقر این گروه در پاریس فرانسه است، مدیریت اجرایی آن را آلمان بر عهده دارد، بریتانیا نیز رئیس کمیته نظارت است تا اینستکس بتواند به عنوان ابزار حمایت از مبادلات تجاری، به شرکت‌های اروپایی کمک کند که با ایران به تجارت بپردازند، بدون اینکه در معرض خطر قانون تحریم آمریکا قرار گیرند.

اما اینکه این کانال مالی که در ابتدا یک دستاورد برای ایران محسوب می‌شد براستی چه ماهیتی دارد، همان سخنی است که این روزها تحلیلگران و فعالان اقتصادی به آن می‌پردازند و معتقدند که نه تنها نباید به اینستکس خوشبین بوده و انتظار معجزه از آن داشت، بلکه باید آن را به شکل قیم و آقا بالاسری برای خرج کردن طلب‌های ایران از شرکت‌های اروپایی دانست که نه خود پای از دایره تحریم بیرون می‌گذارد و نه به ایران اجازه این کار را می‌دهد.

اروپا می‌خواهد بدون خیس شدن شنا کند

مجید شاکری، تحلیلگر مسائل اقتصادی معتقد است که: اینستکس از نظر فنی و اقتصادی ساختار بسیار ضعیفی دارد و مانند مخلوق افلیجی است که هیچ جذابیتی ندارد.

به گفته وی، قطعاً باید اینستکس از سوی ایران رد شود. درحالی که اروپا می‌تواند راه‌های متعدد دیگری برای ادامه برجام انتخاب کند، آنچه از سوی آن‌ها در این حوزه انجام شده فوق‌العاده نمادین است؛ چنان‌که می‌بینیم اینستکس می‌توانست مشروط به FATF و تحریم‌های آمریکا نباشد، اما درست همراستا با تحریم‌های آمریکاست. همچنین اروپا می‌توانست گزینه همکاری با شرکت‌های دولتی و ملی را برای ایران به‌کار گیرد یا استفاده از فضای ویژه چین توسط اروپا را به عنوان راهکار در پیش بگیرد، ولی این کار را انجام نمی دهد، چون اروپا می‌خواهد بدون خیس شدن شنا کند.

شاکری ضمن تأکید براینکه اینستکس عملاً محدود به غذا و دارو است، یادآوری می‌کند که در آینده نیز حوزه سرویس‌دهی اینستکس گسترش پیدا نمی‌کند.

اینستکس صاحب اراده است

مسعود براتی، کارشناس اقتصادی نیز اینستکس را دفتری برای ثبت بستانکاری و بدهکاری میان ایران و شرکت‌های اروپایی توصیف می‌کند، سازوکاری بر مبنای عدم رابطه بانکی میان ایران و اروپا که تراکنش بانکی در آن انجام نمی‌شود؛ ایران تنها نفت یا کالایی دیگر به شرکتی اروپایی می‌فروشد، سپس حساب ایران در اینستکس بستانکار می‌شود. ایران باید از یک شرکت اروپایی کالا خرید کند، آن شرکت صورتحساب را به اینستکس می‌دهد و در صورت تأیید، شرکت بدهکار به ایران با شرکت طلبکار تسویه می‌کند.

به گفته براتی، اینستکس صاحب اراده است؛ یعنی می‌تواند درستی یک خرید و فروش را تأیید نکند؛ کما اینکه اعلام کرده در ابتدا تنها اقلام بشردوستانه را کارسازی می‌کند، به عبارتی عملاً اینستکس، قیمِ خرج کردن طلب‌های ایران از شرکت‌های اروپایی می‌شود و  نه خود پایش را از دایره تحریم بیرون می‌گذارد و نه به ایران اجازه این کار را می‌دهد. از طرفی تا آمریکا مجوز خرید نفت ندهد، اروپا نفت نمی‌خرد. مراقبت خواهد کرد ایران اقلام تحریمی نخرد و اقلام خریداری‌شده، دست نهادهای تحریمی نرسد. به عبارت بهتر طرف ایرانی اینستکس دو کارکرد دارد: اول ثبت موازی اطلاعات برای مباحث حسابداری؛ دوم ارائه گواهی مصرف‌کننده نهایی یا همان اندیوزر.

آب‌نبات اروپایی در قبال درّ و گوهر هسته‌ای ایران

پرویز سروری، کارشناس سیاسی نیز در گفت‌وگو با قدس آنلاین، اینستکس را آب‌نبات اروپایی در قبال درّ و گوهر هسته ای ایران می‌داند.

به اعتقاد سروری، اینستکس بسان حسابی است که وجهی در آن نیست و حسابی که صفر باشد ارزشی ندارد.  وی آنچه به عنوان کانال مالی از سوی اروپا به ایران پیشنهاد داده شده است را مصداق بخشیدن کاهی در برابر کوهی توصیف می‌کند و می‌افزاید: این کار هر چند قدمی کوچک از سوی اروپا به شمار می‌رود، اما قدم‌های ناچیز اروپا نباید مانع اتخاذ تصمیمات صحیح ما در برابر کم کاری‌های غرب شود، از این رو آنچه جمهوری اسلامی ایران از کانال مالی اروپا انتظار دارد ساماندهی مسائل بانکی و ارزی و خرید نفت است، در غیر این صورت هر آنچه عنوان شود سامانه و کانالی بی‌خاصیت است که هیچ پشتوانه اساسی برای ایران ندارد.

این کارشناس خریدن نفت و نقل و انتقال ارز را مهم‌ترین خواسته ایران از اروپا در عمل به تعهدات برجامی می‌داند و تأکید می‌کند: در غیر این صورت بازگشت به عقب برای ایران و خروج از برجام دور از ذهن نیست و مسئولان دولتی باید به این نکته واقف باشند که در شرایط کنونی نباید به اروپایی‌ها اجازه فرصت سوزی و خریدن زمان بدهند.

به باور وی، خروج  از برجام توسط ایران پیش از این باید انجام می‌گرفت، چرا که دولتمردان ما بخوبی آگاهند که اروپایی‌ها اساساً تاب مقاومت در برابر آمریکا را ندارند و از سوی دیگر تراز تجارت بازرگانی آن‌ها با آمریکا رقمی بسیار بزرگ‌تر از تجارت با ایران است، از این رو منافع خود با آمریکا را قربانی منافع حداقلی با ایران نمی‌کنند. بدیهی است بازی کردن در زمین اروپایی‌ها برای ما آورده‌ای ندارد و اگر کانال مالی اروپا تنها به کالاهای انسانی دارو و غذا محدود شود به معنای دادن آب‌نبات و گرفتن گوهر از جمهوری اسلامی ایران است که برای ما محلی از اعراب نخواهد داشت.

اینستکس از نفت در برابر غذای صدام هم بدتر است

احمد توکلی، عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام نیز معتقد است که اینستکس ما را از حقوقمان محروم خواهد کرد. به گفته توکلی، اینستکس از نفت در برابر غذا و داروی صدام هم بدتر است، چرا که این اتفاق ما را از حقوقمان محروم خواهد کرد. در واقع با اجرایی شدن اینستکس،‌ اروپایی‌ها هیچ الزامی ندارند به تعهداتی که در برجام امضا کرده‌اند، عمل کنند. آنچه در برجام آمده بود کشورهای اروپایی را متعهد کرده بود تا همه محدودیت‌های بانکی با ایران را بردارند، به طوری که ایرانی‌ها بتوانند دارایی‌های خود را جابه‌جا کنند و همچنین نیازهای بانکی‌شان برطرف شود. باید گفت که اینستکس از نفت در برابر غذا و داروی صدام هم بدتر است.

ایرادهای همتی به اینستکس

عبدالناصر ناصر همتی، رئیس کل بانک مرکزی نیز ایرادهایی به اینستکس دارد و اصلاحات در  این کانال مالی را ضروری می‌داند. هر چند همتی می‌گوید که اینستکس صرفاً سهمی محدود در راهبرد بانک مرکزی در بازار ارز دارد و برنامه‌های متعدد دیگر نیز در حوزه روابط ارزی کشور اجرایی شده یا در حال اجراست، با این حال بهره بردن از  این ساز و کار را خالی از لطف نمی‌داند؛ البته به شرطی که به گفته وی، نخست، اینستکس نه کانالی در چارچوب قواعد تحریمی آمریکا، بلکه کانالی مبتنی بر برجام باشد و کلیه تراکنش‌هایی که در چارچوب برجام مجاز بودند از طریق آن انجام‌پذیر باشد؛ دوم، شاید در ابتدا شامل همه کالاهای غیرتحریمی شود، ولی بعدتر محدوده آن باید به همه کالاها گسترش یابد؛ سوم، منابع آن از صادرات نفت به اروپا تأمین شود، اگر هم اروپا به‌طور موقت محذوراتی در خرید نفت ایران دارد، یک خط اعتباری بلندمدت با بازپرداخت آتی نفتی، یک راه‌حل موقت قابل بررسی است. خود اروپایی‌ها هم در مذاکرات اشاره‌ای به راه‌حلی شبیه به این داشته‌اند.

حال نگرانی جدی این است که اینستکس سازو کاری که همچنان اجرایی نشده و تضمینی برای اجرای صحیح و بی نقص آن از سوی طرف اروپایی وجود ندارد، بتدریج تبدیل به سیاه‌چاله اروپایی شده و همه تجارت خارجی ایران را ببلعد. براستی دولت قرار است چه مسیری را در اقتصاد ایران با این ماشین زیبا و بدون بنزین طی کند؟