محمود مصدق/

تعلیم و تربیت اسلامی همواره موضوع بحث و بررسی کارشناسان و اندیشمندان تربیتی بوده است. بسیاری از متخصصان حوزه آموزش و پرورش بر این باورند که پیشرفت و تعالی واقعی دانش‌آموزان به عنوان آینده‌سازان جمهوری اسلامی ایران جز با تعلیم و تربیت اسلامی ممکن نیست.

حضرت امام خمینی(ره) همواره در سخنان خود هنگامی که به مسائل تعلیم و تربیت اشاره می‌فرمایند بر یک شرط اساسی به عنوان لازمه تعلیم و تربیت اسلامی تأکید می‌کردند. ایشان عقیده داشتند در آموزش نسل جوان در زمینه‌های مختلف علوم، نخستین مسئله‌ای که باید مورد توجه اولیای آموزشی باشد، این است که سعی کنند در ابتدا روح جوانان را از هر گونه پیرایه دور کنند و آن‌ها را به تهذیب نفس علاقه‌مند سازند.

حضرت امام در مورد تزکیه و تعلیم و تربیت با بیان اینکه تعلیم و تربیت یک موهبت الهی است، این طور می‌فرمایند: خدای تبارک و تعالی در مورد تزکیه و تعلیم و تربیت، آموزش و پرورش با تعبیر منت گذاشتن بر مردم، می‌فرماید: «منت گذاشت و پیغمبر را برای آموزش و پرورش فرستاده و پرورش را قبل از آموزش ذکر می‌فرماید، و یزکیهم ... اول تزکیه است».

ایشان در بیان اینکه تزکیه بر هر امری حتی آموزش مقدم است، بیان می‌دارند: «تزکیه قبل از تعلیم و تعلم است (یزکیهم). پیغمبر آمده است این‌ها را تزکیه بکند، پرورش بدهد، نفوس را مهیا کند و بعد (یعلمهم الکتاب و الحکمة)، بعد تعلیم کتاب و حکمت بکند که اگر کتاب و حکمت با پرورش و با تزکیه توأم نباشد؛ موجودی که از آن بیرون می‌آید همین موجوداتی باشد که در مجلس سنا و در مجلس شورای پیش از انقلاب بود».

هفته دولت فرصت مناسبی است تا با نگاهی به گام‌های پیموده شده مهم‌ترین نهاد آموزشی و پرورشی کشور برای تحقق هدف عالی تعلیم و تربیت اسلامی، چگونگی اجرای امور بر زمین مانده مورد بحث و بررسی قرار گیرد.

رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش در همین خصوص می‌گوید: تعلیم و تربیت اسلامی زمینه‌ساز تعالی افراد در همه ابعاد اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و... است.

گفت‌وگوی ما را با حجت‌الاسلام علی ذوعلم بخوانید.

*جناب آقای ذوعلم، بسیاری از کارشناسان از جمله خود شما بارها در اظهار نظرهای خود بر ضرورت تعلیم و تربیت اسلامی در مدارس بیشتر تأکید کرده‌اند. برای اینکه قدری بیشتر مقصود از این نوع تعلیم و تربیت را در ذهن تصور کنیم، بفرمایید این مقوله دارای چه شاخصه‌های مهمی است؟

مهم‌ترین شاخص تعلیم و تربیت اسلامی استفاده حداکثری از ظرفیت فطری و توانمندی‌های دانش‌آموزان برای زمینه‌سازی در راستای پیشرفت و تعالی همه‌جانبه است. چون ما معتقدیم که دین اسلام با یک انسان‌شناسی عمیق و همچنین با هدف‌شناسی درست توانسته است این معرفت را ارائه بدهد. در واقع منبع معرفت وحیانی می‌تواند در این زمینه به ما کمک کند بنابراین با این استدلال مدافع تعلیم و تربیت اسلامی هستیم.

البته جدا از مورد یاد شده، شاخص‌های دیگری هم در تعلیم و تربیت اسلامی داریم. یعنی بر اساس برنامه درسی ملی، ما در نظام آموزش و پرورش، پنج هدف اصلی را دنبال می‌کنیم که نخستین آن رشد عقلانی و تفکر دانش‌آموزان است. بعد از این رشد و تعمیق ایمان حقیقی، ارتقای علمی و معرفتی، رشد اخلاقی و سرانجام توسعه توانمندی عملی و اجرایی قرار دارند.

*با توجه به مناسب بودن شاخص‌های مورد نظر برای شکوفایی نظام تعلیم و تربیت کشور، بفرمایید برای تحقق هدف یا آرمان یاد شده چه ابزاری مورد نیاز دولت‌هاست؟

به اعتقادم اگر همین آموزش و پرورش به نحو لازم و کافی مورد توجه قرار بگیرد و به صورت واقعی آن نگاه متعالی که در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش آمده است مورد حمایت مدیریتی، مالی و انسانی قرار بگیرد آن وقت می‌توانیم تا 80 درصد به اهداف مورد نظر در نظام آموزش و پرورش دست یابیم.

* یعنی می‌خواهید بگویید نظام آموزش و پرورش کشور مورد توجه دولت‌ها نیست ؟

در حال حاضر در توجه به آموزش و پرورش تا وضعیت مطلوب فاصله زیادی داریم که دلیل آن ممکن است مسائل مختلف اجرایی یا کم‌توجهی علمی، اندیشه‌ای و نگرشی به تعلیم و تربیت باشد. البته موارد دیگری هم می‌توان در این خصوص ذکر کرد. مثلاً این مشکل شاید به ساختارهایی که در نظام بروکراسی ما وجود دارد برگردد چون در این ساختارها تعلیم و تربیت جایگاه خیلی مهمی ندارد. علت دیگرش ممکن است انفعال نخبگان جامعه باشد که مطالبه جدی ندارند.

*برای دستیابی «کامل» به تعلیم و تربیت اسلامی، دولت‌های پس از انقلاب با چه چالش‌هایی مواجه بوده‌اند؟

این پرسش خیلی پیچیده‌ای است. ببینید بعضی از دولت‌ها اعتقاد بیشتری به تعلیم و تربیت داشته‌اند بنابراین آموزش و پرورش در دوره آن‌ها مشکلات کمتری داشته است. برخی هم در مجموعه‌شان باور کمتری به تعلیم و تربیت اسلامی داشته‌اند که این موضوع خود به خود چالش‌های آموزش و پرورش را بیشتر کرده است. به نظرم یک رابطه معکوسی بین باور دولت به تعلیم و تربیت و چالش‌های تعلیم و تربیت وجود دارد.

* به نظر جناب عالی تحقق آموزش و پرورشی که شاخص‌های اسلامی بودن در آن اجرایی شود چگونه و در چه مدتی امکان‌پذیر است؟

ما در زمینه اصلاح و ارتقای تعلیم و تربیت اسلامی هر مقدار تلاش کنیم باز هم جای تلاش بیشتر وجود دارد چون اهداف متعالی در اسلام حد معینی ندارد. یعنی هر مقدار توانمندی‌های فکری، علمی، اخلاقی و... دانش‌آموزان را افزایش بدهیم باز هم جای کار بیشتری وجود دارد بنابراین، این رشته سر دراز دارد. اما برای تحقق حداقلی هدف تعلیم و تربیت اسلامی باید عرض کنم که اگر بتوانیم برای سند برنامه درسی ملی یک طرح اقدام جامع تهیه و تدوین کنیم در این صورت به نظر می‌رسد می‌توانیم در یک بازه زمانی پانزده تا شانزده ساله به حداقل‌های شاخص‌های تعلیم و تربیت اسلامی دست پیدا کنیم. چون برنامه درسی ملی مبتنی بر سند تحول بنیادین کارآمدترین نقشه راه مجموعه تعلیم و تربیت اسلامی کشور است و باید به عنوان نقشه راه متولیان تعلیم و تربیت تلقی شود.

به هرحال درصدد هستیم تا طرح اقدام جامع را برای سند برنامه درسی ملی تهیه کنیم چون همان طور که اشاره شد این سند یک سند پیشرو و دارای چهار نوع نوآوری است. با تدوین این سند چهار حوزه نوآوری به برنامه درسی اضافه شد. تلقی اجرای کامل برنامه درسی ملی نیاز به توانمندی و مهارت‌هایی دارد که به تدریج ایجاد و شکل می‌گیرد. در این بازه زمانی هفت ساله که درگیر برنامه درسی ملی بودیم به نتایج خوبی دست یافتیم و اجرای برنامه‌هایی همچون سبک زندگی، تفکر و پژوهش از آورده‌های همین طرح است. از نظرهای دانش‌آموزان نیز استفاده کردیم و جامعه دانش‌آموزان و نخبه ما از این طرح به صورت کلی رضایت دارند و کاری که باید انجام دهیم باید عمیق‌تر و جدی‌تر شود.

البته این به هیچ وجه به این معنی نیست که از اهداف کوتاه و میان مدت و یا از انجام کارهای اورژانسی خود برای تعلیم و تربیت اسلامی دانش‌آموزان غافل شده‌ایم.