محمدحسین مروج کاشانی/

موزه‌های آستان قدس رضوی یکی از مجموعه‌های بزرگ موزه‌ای در ایران است که بناهای تاریخی آن جلوه‌گر 6 قرن تزئینات و معماری دوره اسلامی و اشیای تاریخی آن نشان‌دهنده انواع هنرها و صنایع دستی ساخته شده در 10 قرن گذشته است. در تقویم تاریخ رسمی کشور و در مناسبت‌های مندرج در سیزدهم شهریورماه، عنوان روز مردم‌شناسی به چشم می‌خورد، آنچه در ادامه می‌خوانید، توضیحات مهدی قیصری نیک، معاون امور موزه‌های سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در ارتباط با شکل‌گیری موزه مردم‌شناسی آستان قدس رضوی است.

- در سال 1385 همزمان با ولادت باسعادت حضرت علی بن موسی الرضا(ع)، موزه مردم‌شناسی آستان قدس رضوی به عنوان موزه‌ای تخصصی در محل حمام مهدی قلی‌بیک که بنایی قدیمی و مربوط به دوران صفویه است، واقع در ضلع غربی حرم مطهر رضوی که هم اکنون در جوار باب الهادی(ع) قرار دارد، افتتاح شد.

این حمام نزدیک به چهار قرن فعال بوده و زائران و مجاوران حرم مطهر رضوی برای استحمام و تطهیر از آن استفاد می‏کرده‌اند اما در دهه‌های اخیر متروکه شده بود و حتی بخش‌هایی از آن با خاک پر شده و روی آن مغازه ساخته شده بود.

- در سال 1378 شمسی با دستور مرحوم آیت‌الله واعظ طبسی(ره)، تولیت فقید آستان قدس رضوی، عملیات مرمت این بنای تاریخی آغاز شد. موزه مردم‌شناسی دارای 2هزار مترمربع مساحت و 900 مترمربع فضای نمایشی است.

- موزه مردم‌شناسی بنایی ارزشمند و حمامی با قدمت بیش از چهار قرن است که بنای آن به دستور مهدی قلی‌بیک، میرآخور(مسئول اصطبل شاهی) شاه عباس صفوی در سال 1027 قمری ساخته و وقف حرم مطهر حضرت رضا(ع) شد و به دلیل همجواری با مسجد 72 تن(مقبره امیر ملک‏شاه) و نیز نزدیک بودن به حرم مطهر رضوی، در گذشته به نام «حمام شاه» و پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی به حمام رضوی شهرت داشته است.

- این حمام از چهار بخش سربینه(رختکن لباس)، گرم‌خانه، چاله حوض(استخر آب سرد) و تون(گلخن یا آتش‌خانه) تشکیل شده است. در فضای سربینه هشت ستون سنگی به صورت هشت، و نیم‌هشت، پوشش گنبدی را استوار نگه داشته که با تعبیه تعدادی گلجام(نورگیر) با ابعاد مختلف در سقف، روشنایی سربینه تأمین می‌شده است. سقف سربینه با ساروج کار شده و 28 لایه گچ‌کاری منحصر به فرد است که در دوران‌های مختلف روی آن قرار گرفته است. درواقع هر دو سه دهه یکبار، گچ‌کاری سقف حمام نو شده است. در این میان مشخص شده که 13 لایه از این 28 لایه دارای تزئینات نقاشی است؛ تزئیناتی که مربوط به دوره صفویه تا قاجاریه است. لایه متأخر آن که اکنون در معرض دید قرار دارد هم با موضوعاتی همچون زندگی اجتماعی مردم، داستان‏های شاهنامه، داستان‌ها و افسانه‌های قدیمی ایران به تصویر درآمده است.

- گرم‏خانه محل اصلی شست‌وشوی تن و استحمام بوده که از خزینه آن، برای تأمین آب گرم استفاده می‌شده است. در پشت خزینه، فضای تون(گلخن یا آتش‏خانه) قرار دارد که محل برافروختن آتش و منبع تأمین انرژی گرمایی حمام بوده است. چاله حوض(استخر آب سرد) هم برای شنا و آب‏تنی افراد استفاده می‌شده است.

- در راستای تغییر کاربری و احیای حمام مهدی قلی‌بیک و ایجاد موزه مردم‌شناسی از فضاهای موجود در سربینه و گرم‌خانه و چاله حوض به عنوان غرفه‌های نمایش اشیا با موضوع‌های زیر استفاده شده است: متعلقات حمام- وسایل استحمام- وسایل آرایش- وسایل روشنایی- سماورها- دوست‌کامی‌ها- پوشاک- منسوجات- تصاویری از مشاغل قدیم و عکس‌های حرم مطهر رضوی.

شایان ذکر است این بنا در تاریخ پنجم اردیبهشت ماه سال1376 شمسی به شماره ثبت 1374 در فهرست بناهای تاریخی کشور قرار گرفت.