معارف / مریم احمدی شیروان/

قیام حضرت اباعبدالله‌الحسین(ع) که در برابر انحراف در دین اسلام و برای اصلاح امت اسلامی صورت گرفت، به‌گونه‌ای بسترسازی برای اقداماتی بود که ائمه پس از ایشان برای بازتعریف اسلام ناب و بازگرداندن جامعه اسلامی به مسیر اصلی خود انجام دادند و نخستین پرچمدار این حرکت مهم پس از قیام سیدالشهدا(ع)، فرزند ایشان، امام سجاد(ع) بودند. در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام دکتر قاسم ترخان، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به راهبردهایی پرداختیم که حضرت زین‌العابدین(ع) در طول دوره 34 ساله امامت، برای انجام مأموریت خود از آن بهره برد.

انحراف در جامعه اسلامی از سقیفه آغاز شد

حجت‌الاسلام دکتر ترخان در ابتدا و با اشاره به اینکه دوران امامت حضرت سجاد(ع) از پر اختناق‌ترین دوره‌های امامت شیعه است، توضیح می‌دهد: انحرافی که در جامعه اسلامی ایجاد شده بود به زمان سقیفه بازمی‌گردد؛ بزرگ‌ترین انحرافی که در جامعه اسلامی پدید آمد، انحراف در حاکمیت جامعه اسلامی بود. سخن ما معنای دیگری از اهمیت امامت است که بدون آن انگار پیامبر(ص) کاری را انجام نداده است؛ «فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ». او اضافه می‌کند: آن انحراف به جایی رسید که به فرمایش امام حسین(ع) «اَلا تَرَوْنَ اِلَی الْحَقِّ لا یُعْمَلُ بِهِ، وَ اِلَی الْباطِلِ لا یُتَناهی عَنْهُ»؛ به باطل عمل می‌شد و جامعه اسلامی پیرو حق نبود و این نشان از کمرنگ بودن معنویت در جامعه داشت. در آن شرایط، جامعه از حیث اخلاقی به انحطاط دچار شده و به جاهلیت پیش از اسلام برگشته بود. جامعه‌ای که خلیفه نااهل آن شرب خمر کرده و بیت‌المال را ملک طلق خود به حساب می‌آورد.

حفظ دستاوردهای عاشورا بزرگ‌ترین راهبرد امام سجاد(ع) بود

استادیار پژوهشکده حکمت و دین‌پژوهی با اشاره به فرموده‌های اهل بیت(ع) درباره این انحرافات ادامه می‌دهد: به‌طور نمونه، امام باقر(ع) فرمود: پس از پیغمبر(ص) مردم دوباره به جاهلیت پیشین که قرآن از آن به جاهلیت اولی تعبیر کرده است، برگشتند؛ جاهلیتی که قیام امام حسین(ع) را باید در راستای از بین بردن آن و بازسازی چهره اسلام ارزیابی کرد. دکتر ترخان می‌گوید: روش جلوگیری از انحراف به اقتضای شرایط و زمانه متفاوت است؛ اقتضای شرایط امام حسین(ع) این بود که راه شهادت را در پیش بگیرد، اما دوره امام سجاد(ع) چنین نیازی نداشت و باید پیام قیام منتقل می‌شد؛ وظیفه امام سجاد(ع) استمرار، نشر و تبیین حرکت، پیام و راهی بود که امام حسین(ع) از با قیام خود آن را ایجاد کرده بود.

او در ادامه با بیان روایتی از امام سجاد(ع) برای ترسیم وضعیت موجود آن زمان می‌گوید: امام(ع) بیان می‌کند، در میان قوم خود همچون بنی‌اسرائیل در میان آل‌فرعون هستیم که فرزندان آن‌ها را می‌کشتند و زنانشان را به کنیزی می‌بردند؛ مردم با دشنام دادن به بزرگ و سید ما به دشمنان ما تقرب می‌جویند؛ آن‌ها حق ما را گرفته و هیچ حقی برای ما نمی‌شناسند. عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی درباره راهبردهای امام(ع) برای انجام مأموریت خود توضیح می‌دهد: راهبرد امام نظامی نبود، از این رو ایشان در متن قیام‌هایی که پس از عاشورا اتفاق افتاد، حضور نداشت؛ اگر چه امام از قیام مختار در برخی مواقع تجلیل کردند اما تلاشی که ایشان انجام داد، تلاش بنیادین و فرهنگی بود. دکتر ترخان تأکید می‌کند: امام(ع) تلاش می‌کرد شعله‌ای را که اباعبدالله در کربلا روشن کرده بود برای همیشه برافروخته نگه دارد؛ به بیانی دیگر از دستاوردهای امام حسین(ع) محافظت و پیام ایشان منتقل شود؛ این راهبردی است که امام(ع) در تمام زندگی خود آن را پیگیری کرد.

امام سجاد(ع) با جریان‌های انحرافی مبارزه کرد

این پژوهشگر یادآور می‌شود: سخنرانی‌ امام سجاد(ع) پس از واقعه عاشورا در مسجد اموی شام تحولی عظیم در بینش مردم درباره امویان به‌وجود آورد. در این سخنرانی، امام در مورد انحرافی که پس از سقیفه ایجاد شده بود روشنگری و سیمای امامت را روشن و معرفی کردند. او می‌گوید: امام سجاد(ع) در آن سخنرانی، پس از معرفی خود، وقتی می‌گوید من فرزند پیغمبر(ص) هستم، به چند جمله کوتاه بسنده می‌کند، اما وقتی نوبت به معرفی امام علی(ع) که نماد امامت است می‌رسد، ویژگی‎های امیرالمؤمنین(ع) را بسیار کامل توضیح می‌دهد. این به معنای آن نیست که فضائل امیرالمؤمنین(ع) از پیامبر(ص) بیشتر است؛ بلکه به این معناست پیامبر(ص) نیازی به معرفی بیشتر برای این مردم ندارد، زیرا همه او را قبول و باور داشتند. امام از این فرصت برای تبیین سیمای امامت بهره بردند.

دکتر ترخان به راهبرد دیگر امام(ع) نیز اشاره کرده و خاطرنشان می‌کند: از راهبردهای دیگر امام تبیین چهره واقعی اسلام از طریق دعا و همچنین مبارزه با جریان‌های انحرافی بوده است. ایشان با گروه‌ها و فرقه‌های منحرفی مانند غالیان، جبرگرایان، معتقدان به تشبیه و تجسیم و اهل تصوف و زاهدنمایان روبه‌رو بودند و از راهبردهای مهم ایشان مبارزه با جریان‌های انحرافی به شیوه‌های مختلف و روشنگری در این زمینه بود.

اگر اقدامات امام سجاد(ع) نبود حرکت علمی امام باقر(ع) اتفاق نمی‌افتاد

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به مورد مهم دیگری از راهبردها اشاره کرده و می‌گوید: محمد بن مسلم زهری، یکی از عالمان درباری بود که به نفع حکومت اموی کتاب می‌نوشت، جعل حدیث می‌کرد و از این طریق به اهداف شوم آن‌ها کمک می‌نمود. امام(ع) به مبارزه با او و دیگر عالمان درباری پرداخته و می‌فرمود: اگر بنی‌امیه جنایت و ظلمی مرتکب می‌شوند، شما هم در جرم آن‌ها شریک هستید.

حجت‌الاسلام ترخان با بیان اینکه جامعه در عصر سیدالشهدا(ع) و زین‌العابدین(ع) دچار چنان انحرافاتی شده بود که اگر اقدامات فرهنگی امام سجاد(ع) نبود حرکت علمی امام باقر(ع) اتفاق نمی‌افتاد، تشریح می‌کند: از راهبردهای مهم امام سجاد(ع) تربیت نیروهای فرهیخته است؛ اگر چه امام در متن جامعه حضور جدی نداشت، اما در طول 34 سال امامت و در آن شرایط خفقان شدید توانست 170 شاگرد تربیت کند؛ شاگردانی که کمک بسیاری برای ادامه دادن مسیر امامت توسط امام باقر(ع) بودند.

این استاد حوزه و دانشگاه به داستان مدح امام سجاد(ع) توسط فرزدق، شاعر بلندپایه دربار اموی نیز اشاره کرده و می‌گوید: برخورد احترام‌آمیز مردم در مسجدالحرام که راه را باز کردند تا امام(ع) بتواند حجرالأسود را استلام کنند و شعر فرزدق در مدح ایشان، در مقابل هشام، خلیفه و حاکم قدرتمند اموی، نشان از موفقیت امام در راهبردی دارد که آن را پیگیری می‌کرد.

برش:

مأموریت امام سجاد(ع) استمرار، نشر و تبیین حرکت، پیام و مسیری بود که امام حسین(ع) با قیام خود آن را ایجاد کرده بود