معارف/مریم احمدی شیروان/

پیاده‌روی اربعین در سال‌های اخیر به یک حماسه تبدیل شده است. ملت‌های مختلف با زبان‌های گوناگون حول محور امام حسین(ع) راهی کربلا می‌شوند. اجتماعی عظیم که در این عصر به عطیه‌ای الهی می‌ماند و نعمتی سرشار. موفقیت و خیرات بسیاری از این سرچشمه جاری می‌شود. با دیدن این اجتماع میلیونی زائران مشتاق کربلا به راحتی می‌توانیم این حرکت محبان حسینی را مصداق این روایت امام صادق(ع) بشماریم که فرمودند: مَنْ أَرَادَ اللَّهُ بِهِ الْخَیْرَ قَذَفَ فِی قَلْبِهِ حُبَّ الْحُسَیْنِ(ع) وَ حُبَّ زِیَارَتِهِ؛ کسی که خداوند خیر را برای او اراده کرده باشد در قلبش محبت امام حسین(ع) و محبت زیارتش را می‌اندازد.

برای تبیین ابعاد حماسه اربعین با حجت‌الاسلام محمدباقر پورامینی، مدیر گروه کلام پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به گفت‌وگو نشستیم که در ادامه می‌خوانید.

اربعین، تفسیر محبت به امامت است

حجت‌الاسلام محمدباقر پورامینی در ابتدا و با بیان اینکه حماسه اربعین تفسیر محبت به امامت است، می‌گوید: این حماسه را می‌توان از زوایای مختلف نگریست و آن را تحلیل کرد. به‌خصوص اگر مطالعه این حماسه از منظر سرمایه اجتماعی باشد، می‌توان زوایای پنهان و پیدای بسیاری را از آن بدست آورد.

او در توضیح سرمایه اجتماعی و ضرورت پرداختن از این منظر به اربعین نیز توضیح می‌دهد: در هر حرکت اجتماعی ملی و بین‌المللی ممکن است سرمایه‌های فیزیکی و انسانی جلوه کند. اما در سرمایه اجتماعی، ظرفیت فرهنگ سازی و اثربخشی خاصی وجود دارد، به‌خصوص اگر این سرمایه در زیارت اربعین بررسی شود. برخی از محققان سرمایه اجتماعی را مجموعه‌ای از مفاهیم مانند اعتماد، هنجارهای اجتماعی و شبکه روابط بین افراد می‌دانند که موجب مشارکت بهینه اعضای یک اجتماع شده، در نهایت منافع متقابل آنان را تأمین می‌کند. آنان تأکید عمده را بر مفهوم اعتماد دارند.

مدیر گروه کلام پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی اضافه می‌کند: در مجموع، سرمایه اجتماعی یک ظرفیت اجتماعی است که همکاری و هماهنگی متقابل را تسهیل می‌کند. بعد ساختاری این سرمایه، همان شبکه روابط بین افرد در جامعه است و بعد محتوایی آن نیز اعتماد و هنجارهای اجتماعی خواهد بود. اگر از بعد کارکردی به سرمایه اجتماعی نیز بنگریم، عمل متقابل اجتماعی است. هر مجموعه‌ای در پرتو سرمایه اجتماعی، جرئت اقدام کار و فعالیت مفید و هدفمند پیدا می‌کند و برای خوشبختی و ترسیم آینده روشن تلاش می‌کند.

ایثار در اربعین حرف اول را می‌زند

پورامینی بیان می‌کند: امروزه پیاده‌روی اربعین هر سه بعد ساختاری، محتوایی و کارکردی سرمایه اجتماعی را دارد. مرزهای ملیت و نژاد رنگ باخته و شبکه روابط فردی میان میزبان و میهمانان ایجاد شده است. حتی میهمانان از کشورهای مختلف دوشادوش هم به روابط تعریف شده می‌رسند. اعتماد نیز در حد اعلا قرار دارد. این سرمایه در طول قرن‌ها ناپیدا بود و امروزه به مرحله عینیت رسیده است.

این استاد حوزه و دانشگاه در پاسخ به این پرسش که آیا ابعاد زیبایی حماسه اربعین مانند مهروزی، بخشش، ایثار و حتی روحیه داوطلبی را می‌توان سرمایه اجتماعی تلقی کرد نیز تصریح می‌کند: بله، اندیشمندان سرمایه اجتماعی را به گونه‌ها و ابعاد متنوع تقسیم کرده‌اند. در یک مطالعه دقیقی که یکی از دانشگاه‌های معتبر بین‌المللی انجام داده، از ابعاد هشت‌گانه سرمایه اجتماعی یاد نموده‌اند. به جز اعتماد اجتماعی و پیوندهای اجتماعی غیررسمی، از بخشش و روحیه داوطلبی و تنوع معاشرت‌ها و دوستی‌ها به عنوان ابعاد سرمایه اجتماعی یاد شده است. ابعادی که در پیاده‌روی اربعین نمونه‌های عینی و فراوانی از آن به چشم می‌خورد و همین ابعاد نیز اربعین را جذاب‌تر کرده است. ایثار حرف اول را در اربعین می‌زند، به‌خصوص که عراقیان میزبان سنگ تمام را در این بعد گذاشته‌اند.

پیاده‌روی اربعین تمدن اسلامی را نشان می‌دهد

پورامینی تأکید می‌کند: مشارکت سیاسی و مذهبی از اضلاع سرمایه اجتماعی شمرده شده است. بدیهی است این دو بعد، دو کارکرد مهم دیگر اربعین را به تصویر می‌کشند. شیعه به عنوان یک جبهه قوی و منسجم که ضمن تحکیم صف خود، با محوریت محبت حسین(ع)، یکپارچگی خود را به رخ جبهه باطل می‌کشد. این قدرت، بی‌مانند و نویدبخش است. این راهپیمایی امروز بی‌شک بر زندگی فردای موحدان راستین و سال‌های ‌آینده تأثیر خواهد گذاشت و تصویر زیبایی از تمدن اسلامی را به ارمغان می‌آورد. این امیدواری و نگاه به آینده روشن، زمینه ظهور را فراهم خواهد آورد.

این پژوهشگر دینی که سرمایه اجتماعی اربعین را بر محور محبت حسین بن علی(ع) می‌داند، برای دلیل این محور بودن می‌گوید: اولین جوشش‌های چشمه‌ جوشان محبت حسینی در اربعین پدید آمد. رهبر معظم انقلاب تعبیر زیبایی بیان فرموده‌اند با این مضمون که مغناطیس پر جاذبه‌ حسینی، اولین دل‌ها را در اربعین به سوی خود جذب کرد. رفتن صحابی بزرگوار جابر بن ‌عبدالله انصاری و عطیه عوفی به زیارت امام حسین(ع) در روز اربعین، سرآغاز حرکت پربرکتی بود که با کشش و جذبه محبت حسین(ع) انجام شد و در طول قرن‌ها تا امروز، پیوسته و پی‌درپی این حرکت پرشکوه‌تر، پرجاذبه‌تر و پرشورتر شده است.

او اضافه می‌کند: جابر بن عبدالله انصاری زمانی که به کربلا رسید، چون نابینا بود به عطیه گفت دست مرا بر قبر بگذار. چون عطیه دست او را بر قبر گذاشت، او بی‌هوش روی قبر افتاد. زمانی که به هوش آمد این جمله را بر زبان جاری ساخت «حبیب لایجب حبیبه» یعنی حسین جان! من دوستدار توام؛ دوست، پاسخ دوست را نمی‌دهد؟ بعد خود مصیبت عاشورا را در کربلا خواند و گفت: چگونه پاسخ دهی، در حالی که خون رگ‌هایت را بر میان شانه‌ها و پشتت ریختند و میان سر و پیکرت، جدایی انداختند.

محبت حسین(ع) رمز سرمایه اجتماعی است

حجت‌الاسلام پورامینی خاطرنشان می‌کند: محبت جابر به حسین بن علی(ع) همراه با معرفت کامل بود. او در کنار قبر امام گواهی داد که تو، فرزند خاتم پیامبران و فرزند سرور مؤمنان و فرزند همپیمان تقوا و چکیده هدایت و پنجمین فرد از اصحاب کسایی و فرزند سالار نقیبان و فرزند فاطمه، سرور زنان هستی. جابر سلامی را هم به شهدا داشت با این مضمون که شما نماز را به پا داشتید، زکات دادید، به نیکی فرمان دادید، از زشتی بازداشتید، با مُلحدان جنگیدید و خدا را پرستیدید تا به شهادت رسیدید.

او ادامه می‌دهد: این نوع نگاه یک زائر با محبت و اعلام همراهی با راه و حرکت سالار شهیدان سبب می‌شود در راه و حماسه آنان شریک شود. جابر این سخن را از پیامبر(ص) نقل کرد که فرمود: «مَن أحَبَّ قَوما حُشِرَ مَعَهُم و مَن أحَبَّ عَمَلَ قَومٍ اُشرِکَ فی عَمَلِهِم؛ هر که گروهی را دوست داشته باشد، با آنان محشور می‌شود و هر که کار کسانی را دوست داشته باشد، در کارشان شریک می شود». محبت حسین(ع) رمز سرمایه اجتماعی است و زائران اربعین جا پای قدم‌های جابر می‌گذارند و با محوریت محبت حسین(ع) این سرمایه اجتماعی بی‌مانند تشیع را فراهم آورده‌اند. اربعین یک حرکت جمعی است از توحید محورانی که دوستدار محبوبان خدایند و تلاش می‌کنند بر محور آنان به محبت و رضایت الهی دست یابند. امید است خدا ما را در این صف قرار داده و زمینه رستگاری را فراهم کند.