محمود مصدق/

حضور تیم‌های دانش‌آموزی ایران در المپیادهای علمی جهانی همواره درخشان و باشکوه بوده است. کسب 737 مدال و دیپلم افتخار از این مسابقات تاکنون، به خوبی این واقعیت را اثبات می‌کند.اما با این حال آنالیز نتایج تیم‌های دانش‌آموزی کشور در المپیادهای جهانی دو سه سال اخیر نشان می‌دهد در برخی از رشته‌ها مثل ریاضی، فیزیک، شیمی و کامپیوتر افت رتبه داشته‌ایم. مثلاً تیم ریاضی ایران که سال 2017 مقام پنجمی جهان را کسب کرده بود در سال 2018 با 14 پله سقوط در جایگاه نوزدهمی جهان ایستاد. همین‌طور تیم‌های شیمی، فیزیک و کامپیوتر ما در این سال به ترتیب افت 16، 13 و 5 پله‌ای را به نسبت سال 2017 تجربه کرده‌اند. این درحالی است که ظرفیت کشور در این رشته‌ها بسیار بالاست تا جایی که در برخی از آن‌ها به‌ویژه در ریاضی، تیم‌های ایرانی دوبار برنده مطلق المپیاد شده‌اند. مقامی که حالا به شدت کمرنگ شده است.

 شاید به همین دلیل است که حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر معظم انقلاب اسلامی اوایل امسال و در آستانه روز معلم در دیدار با جمعی از فرهنگیان کشور درباره این موضوع فرمودند: جایگاه ایران در المپیادهای جهانی حفظ شود که البته من شنیدم در چند رشته تنزل پیدا کرده است. باید این‌ها جبران شود، یکی از افتخارات کشور همین بچه‌های المپیادی هستند که می‌روند رتبه‌های بالا را در دنیا کسب می‌کنند، می‌آیند؛ نگذارید رتبه این‌ها تنزل پیدا کند.

با این همه پرسش این است که چه عواملی سبب تنزل جایگاه ایران در برخی از رشته‌های علمی در المپیادها شده است و برای کسب جایگاه از دست رفته چه باید کرد؟

ضعف ساختاری باشگاه دانش‌پژوهان

فاطمه مهاجرانی، رئیس مرکز ملی پرورش استعدادهای درخشان و باشگاه دانش پژوهان جوان عمده دلایل افت تیم‌های المپیاد دانش‌آموزی کشور به ویژه ریاضی در سال‌های اخیر را ادغام دو نهاد مرکز ملی استعدادهای درخشان و باشگاه دانش‌پژوهان جوان می‌داند و به قدس می‌گوید: باشگاه زمانی به صورت مستقل کار می‌کرد و ریاست آن به عنوان مشاور وزیر محسوب می‌شد و طبیعتاً اختیار عمل و استقلال مالی زیادی داشت، اما در سال‌های اخیر این موضوع کمرنگ شده است که دلیلش ضعف ساختار است. از سال 89 به موجب مصوبه‌ای دو نهاد استعدادهای درخشان و باشگاه دانش‌پژوهان با یکدیگر ادغام شدند که قرار بود با این ادغام، سازمانی با ردیف بودجه، استقلال مالی و عملکردی مستقل تشکیل شود، اما این اتفاق نیفتاد و در حد یک مرکز باقی ماند. به همین دلیل هم مدارس سمپاد ضعیف شد و هم باشگاه، افت درجه سازمانی پیدا کرد و دیگر استقلال مالی ندارد و طبعاً استقلال عمل و تصمیم گیری هم ندارد.

وی با اشاره به اینکه مسیر المپیاد یک مسیر طولانی و 18 ماهه است، می‌افزاید: در طول این مسیر همه موضوعات اعم از علمی و پشتیبانی باید به‌درستی مورد حمایت  قرار گیرند، اما اگر به دلیل ضعف ساختاری این اتفاق نیفتد و از لحاظ اجرایی و مالی حمایت‌های لازم انجام نگیرد، شاهد افت رتبه در المپیادهای علمی جهانی خواهیم بود. پس تذکرات مقام معظم رهبری کاملاً بجا و درست بوده است.

وی با بیان اینکه تذکر رهبر انقلاب اسلامی موجب سنگین‌تر شدن مسئولیت وزارت آموزش و پرورش برای اصلاح و بهبود رتبه ایران در المپیادهای علمی شده است، می‌افزاید: بر این اساس و با پیگیری‌های انجام شده اساس‌نامه تبدیل مرکز ملی پرورش استعدادهای درخشان و باشگاه دانش پژوهان به سازمان، در این وزارتخانه تهیه شده و برای تصویب نهایی در اختیار شورای عالی انقلاب فرهنگی قرار گرفته است که امیدواریم این اتفاق بیفتد تا این گونه، با تقویت ساختار باشگاه وضعیت بخش المپیادی بهتر شود.

وی دستیابی به هدف یاد شده را مستلزم داشتن نگاه و برنامه‌ریزی سیستمی می‌داند و می‌گوید: یکی از مسائل در سال‌های پیش در حوزه المپیاد این بود که صرفاً متمرکز بر تهران بود، اما امسال در مناطق محروم، مدارس معین مشخص کردیم تا از این آسیب جلوگیری شود و از ظرفیت سایر مناطق بهره ببریم، چون المپیاد متعلق به همه بچه‌های کشور است و نباید وابسته به یک شهر یا مدرسه خاص باشد. طبعاً با این نگاه کلان ملی باید ابتدا به بچه‌ها آگاهی علمی بدهیم و بعد به‌درستی آن‌ها را انتخاب کرده و پرورش دهیم و سرانجام آنان را به مسابقات علمی جهانی اعزام کنیم. بدون طی این مراحل هیچ کشوری نمی‌تواند در المپیادهای علمی در سطح جهانی نام آور شود. از این رو تا زمانی که ساختار فعلی به اندازه کافی تقویت نشود،  نمی‌توانیم آن چیزی را که وظیفه ماست انجام دهیم. بنابراین تصویب اساس‌نامه یاد شده و ابلاغ آن از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی می‌تواند کمک بسیاری به ما در دستیابی به این هدف کند، چون طبق این اساس‌نامه مرکز استعدادهای درخشان به سازمان تبدیل می‌شود و این گونه ما استقلال مالی و استقلال عمل پیدا می‌کنیم،  ضمن اینکه بر اساس ماده 15 اساس‌نامه، باشگاه، یک مجموعه غیردولتی دیده شده که همین موضوع می‌تواند دست را برای حمایت‌های جدی‌تر و همکاری افراد یا مدال آورانی که عضو رسمی باشگاه نیستند، باز کند. چون الان دانش‌آموزانی که مدال می‌آورند ذخیره‌های اصلی المپیاد هستند ولی در ساختار کنونی که مرکز ذیل همه قوانین آموزش و پرورش مدیریت می‌شود چنانچه هر کدام از این مدال‌آوران  بخواهند با ما همکاری کنند مثلاً یک ساعت به دانش‌آموزان درس بدهند باید فرایند گزینش را طی کنند، طبیعی است ساختاری که به اندازه کافی نمی‌تواند قدردانی مالی کند اگر فرایند سخت گزینش را هم لحاظ کند دیگر کسی با ما همکاری نمی‌کند، بنابراین باید یک نگاه باشگاهی به آن شود.

مهاجرانی از افزایش حضور کشورهای مختلف در المپیادهای علمی می‌گوید و اضافه می‌کند: اگر چه رویکرد اغلب کشورها به این مسابقات متفاوت است اما به هرحال کسب مدال برای همه آن‌ها مهم است. به همین دلیل کشورها هر سال نگاه جدی‌تر به این مسابقات دارند و برای آن برنامه‌ریزی می‌کنند. امیدواریم در المپیاد سال آینده به رتبه‌های بهتری در رشته‌های مختلف علمی دست یابیم. البته این موضوع به آن مفهوم نیست که نتایج ما در این مسابقات مناسب نیست بلکه برعکس کاملاً افتخارآمیز است، به طوری که در طول 33 سال گذشته یعنی از نخستین حضور در سال 66 تا کنون 737 مدال و دیپلم افتخار کسب کرده‌ایم که اهمیت این موضوع وقتی بیشتر روشن می‌شود که بدانیم کشور فنلاند که از آن به عنوان دارنده بهترین نظام آموزشی دنیا یاد می‌شود و 20 سال پیش از ایران یعنی در سال 1959 به المپیاد ریاضی پیوست، در تمام دوره‌های حضورش در المپیادها تنها یک مدال طلای جهانی ریاضی بدست آورده، اما ایران 45 مدال طلای ریاضی در طول حضورش در این مسابقات کسب کرده است؛ این رقم  نشان می‌دهد باید خیلی بیشتر از الان به ظرفیت نیروی انسانی خود در حوزه علمی توجه کنیم.

تلاش برای جبران افت جایگاه تیم‌های ایرانی در المپیادها

مهدی نوید ادهم، دبیر کل شورای عالی آموزش و پرورش هم چنین نگاهی دارد و به قدس می‌گوید: تشکیل سازمانی در حوزه استعدادهای درخشان و دانش پژوهان و تنظیم برنامه‌های حمایتی  به‌ویژه تخصیص اعتبارات مالی به‌منظور استفاده از استادان توانمند و برگزاری دوره‌های آموزشی مختلف برای دانش‌آموزان نخبه تأثیر بسیار زیادی در جبران افت جایگاه ایران در المپیادهای علمی جهانی دارد که البته دوستان ما در وزارت آموزش و پرورش در حال برنامه‌ریزی برای این منظور هستند.  

وی با اشاره به رأی مثبت شورای عالی انقلاب فرهنگی در چند هفته گذشته به چهار نماینده معرفی شده از سوی وزارت آموزش و پرورش برای عضویت در هیئت امنای این شورا، می‌افزاید: قطعاً حضور این افراد در شورای عالی انقلاب فرهنگی روند برنامه تشکیل سازمان مذکور را تسهیل می‌کند.

تربیت المپیادی با دوپینگ پول

دکتر ابراهیم سحرخیز،  معاون اسبق آموزش متوسطه وزارت آموزش و پرورش اما افت کلی آموزش و پرورش کشور را عامل پایین آمدن رتبه تیم‌های دانش‌آموزی ایرانی در المپیادهای چند سال اخیر ارزیابی می‌کند و به قدس می‌گوید: ریشه مدال‌آوری را باید در مدارس و معلمان جست‌وجو کرد.

در واقع  اگر به‌صورت ریشه‌ای به موضوع نگاه کنیم آن‌وقت می‌بینیم مشکل اصلی ما در دوره ابتدایی است. یعنی به نظر می‌رسد ارزشیابی توصیفی هنوز پاشنه آشیل وزارت آموزش و پرورش است. به عبارتی این وزارتخانه نتوانسته نظام جامع ارزشیابی را که در سند تحول آمده است به صورت واقعی جا بیندازد و اجرایی کند. در واقع آنچه در ایران با این عنوان اجرا می‌شود ارزشیابی توصیفی نیست بلکه روشی برای کاهش مردودی‌ها و ماندگاری دانش‌آموزان است چون فقط ملاک بودن نمره را برای قبولی دانش‌آموزان برداشته‌ایم و به همین دلیل است که  به گفته خود مسئولان این وزارتخانه بیش از یک سوم دانش‌آموزان مقطع ابتدایی بدون کسب مهارت خواندن، نوشتن و حساب کردن به دوره متوسطه اول می‌روند و در این مقطع دچار مشکل  می‌شوند. ضمن اینکه روی توانمند کردن معلمان کار نشده است. از سوی دیگر ارزشیابی‌های ما در متوسطه اول و دوم پژوهش‌محور نیست و صرفاً کنکورمحور و تست‌محور است و این موضوع یادگیری را عمیق نمی‌کند، طبیعی است وقتی دانش‌آموزان مطالب را به صورت عمیق یاد نگیرند نمی‌توانند در آزمون‌های بین‌المللی توفیقی داشته باشند؛ بنابراین باید شیوه‌های ارزشیابی خود را عوض کنیم.

وی همچنین از تضعیف مدارس دولتی به عنوان عامل دیگر افت تیم‌های دانش‌آموزی در المپیادها یاد می‌کند و می‌گوید: سال‌هاست مدارس دولتی را تضعیف کرده‌ایم و فقط از مدارس خاص انتظار داریم با دوپینگ پول توسط دانش‌آموزان به این‌گونه مدارس از آن‌ها المپیادی بسازد، اما بعضی چیزها مثل استعداد،  نبوغ و خلاقیت‌ها را نمی‌توان فقط با پول خریداری کرد. بنابراین باید دولت کاری کند تا پژوهش در دل ارزشیابی توصیفی جا بگیرد و معلم بداند بخشی از نمره همان برگه امتحانی است و بخشی هم این است که دانش‌آموز مطالعه و پژوهش کند. این‌گونه است که دانش‌آموزان شناخته و شکوفا می‌شوند و ما می‌توانیم آن‌ها را به سمت آزمون‌های بین‌المللی هدایت کنیم.