قدس آنلاین: خودکنترلی (Self- control/ Self- regulation) یک نیروی درونی و ارادی کنترل تمایلات، وسوسه‌ها، هیجان‌های درونی و رفتارهای بیرونی است. اگر کسی بتواند بدون اجبار بیرونی و به اتکای قدرت اراده، احساسات و تمایلات مثبت و منفی خویش را کنترل کند، از «خودکنترلی» برخوردار است. نزدیک‌ترین اصطلاح در معارف اسلامی به مفهوم کلی خودکنترلی، «حلم» است که در فارسی به خویشتن‌داری ترجمه می‌شود. حلم یک صفت ارزشی ممتاز و خدایی است. قرآن کریم خدای متعال را به صفت «حلیم» ستوده است: «... وَ اللَّهُ غَفُورٌ حَلِیمٌ». (مائده:۱۰۱) حلم خدا به معنی آن است که در عقوبت بندگان گناهکارش عجله نمی‌کند و خودنگهدار است. همچنین، حلم خصلت اولیای الهی و انسان‌های کامل و والاست. قرآن کریم حضرت ابراهیم(ع) را به صفت «حلیم» ستوده است؛ «... إِنَّ إِبْرَاهِیمَ لَأَوَّاهٌ حَلِیمٌ». (توبه:۱۱۴) در زیارت جامعه کبیره، اهل بیت(ع) به منتهای حلم توصیف شده‌اند؛ «خُزَّانَ الْعِلْمِ وَ مُنْتَهَی‌ الْحِلْمِ». (محمد بن علی بن بابویه قمی، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۶۱۰)

قرآن کریم با تعابیر مختلف به ضرورت کنترل نفس و مراقبت از آن توصیه کرده است؛ مانند «عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ...» (مائده:۱۰۵)، «قُوا أَنْفُسَکُمْ...» (تحریم:۶) و غیره. شیخ حر عاملی(ره) جلدهای ۱۴ و ۱۵ از کتاب شریف «وسائل الشیعه» را به «باب الجهاد» اختصاص داده و آن را به دو بخش «جهاد العدوّ» و «جهاد النّفس» تقسیم کرده است. مقصود از «جهاد العدو»، جنگ با دشمن بیرونی و منظور از «جهاد النفس»، کنترل نفس درونی است.

وی در بخش «جهاد العدو» در مجموع ۳۰۷ روایت در ۷۲ باب ذکر کرده است؛ در حالی که در بخش «جهاد النفس»، در مجموع ۹۱۸ روایت در ۱۰۱ باب ذکر کرده است. از این مقایسه به روشنی معلوم می‌شود که کنترل نفس در معارف اسلامی بسیار اهمیت دارد. در معارف اسلامی از کنترل نفس یا خودکنترلی به «جهاد اکبر» تعبیر شده است. این تعبیر برگرفته از روایت رسول گرامی اسلام(ص) است که به اصحاب خود در بازگشت از جنگ فرمود: خوشا به کسانی که جهاد کوچکترشان را انجام داده و جهاد بزرگترشان باقی است. پرسیدند: ای پیامبر خدا! جهاد بزرگتر چیست؟ فرمود: «جهاد با نفس». سپس فرمود: «برترین جهاد آن است که انسان با نفس نهفته در میان دو پهلوی خود بجنگد». (محمد بن حسن حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۵، ص۱۶۳)

دانشمندان اخلاق برای کنترل نفس راهکارهایی را ذکر می‌کنند که از بیان آن‌ها خودداری می‌شود؛ (سیدروح‌الله موسوی خمینی، تهذیب نفس و سیر و سلوک، ص۳۶۹ به بعد) آنچه اینک مد نظر است، نقش روزه‌داری در تقویت روحیه خودکنترلی یا خودتنظیمی است. خدای سبحان در آیه ۱۸۳ سوره بقره فرمود: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُون»؛ ای افرادی که ایمان آورده‌اید! روزه بر شما نوشته شده، همان‌ گونه که بر کسانی که پیش از شما بودند نوشته شد؛ تا پرهیزکار شوید. تقوا به معنی خودمراقبتی و کفّ نفس از محرمات الهی است (أبوهلال العسکری، الفروق اللغویه، ص۱۳۷)؛ بنابراین، ثمره روزه‌داری، تقویت قدرت خویشتن‌داری و ایستادگی در مقابل خواهش نفس و محرک‌های گناه است.

خدای متعال در آیات ۴۵ و ۱۵۳ سوره بقره، ما را به یاری‌طلبی از بردباری و نماز توصیه کرده است: «اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ...». مطابق روایتی از امام صادق(ع)، مقصود از صبر در این آیات «روزه» است. (علی بن ابراهیم قمی،   تفسیر القمی، ج‌۱، ص۴۶) از این آیات و روایت مربوط به آن معلوم می‌شود که یکی از ثمرات روزه‌داری، بردباری و تقویت توان تاب‌آوری است. برخلاف پندار بعضی، کم‌خوری انسان را ضعیف نمی‌کند و از پا درنمی‌آورد. امام علی(ع) در نامه خود به عثمان بن حنیف انصاری با اشاره به این مطلب فرمود: «گویا می‌بینم گوینده‌ای از شما می‌گوید: هر گاه این (دو قرص نان) قوت و خوراک فرزند ابوطالب است، باید هم‌ اکنون نیرویش به سستی گراییده و از مبارزه با همتایان و نبرد با شجاعان بازماند. آگاه باشید! درختان بیابانی چوبشان محکم‌تر است اما درختان سرسبز که همواره در کنار آب قرار دارند پوستشان نازکتر (و کم دوام‌ترند)، درختانی که در بیابان روییده و جز با آب باران سیراب نمی‌گردند، آتششان شعله‌ورتر و پردوام‌تر است. (سیدالرضی، نهج‌البلاغه، ص۳۵۹) آری! روزه‌داری انسان را نیرومند می‌سازد و قدرت ایستادگی وی را در مواجهه با خواهش نفس افزایش می‌دهد؛ نیز توان بردباری و تاب‌آوری وی را در ناملایمات روزگار تقویت می‌کند. چرا چنین نباشد، در حالی که انسان روزه‌دار میل خود به خوردن و آشامیدن را کنترل کرده و آن را به تأخیر می‌اندازد؛ چشم، گوش و زبان خود را کنترل نموده و از گناه بازمی‌دارد؛ میل جنسی خود را مهار و در طول روز از همسر خود کناره‌گیری می‌کند؛ بنابراین، روزه‌دار دایم در حال مراقبت از خود و کنترل خواهش نفس است و این همان خودکنترلی است.