قدس آنلاین: عزم زیارت که می‌کنی و وارد صحن‌های حرم مطهر که می‌شوی، عطر گل‌ها و رایحه خوش عود و مشک و عنبر و اسپند و کندر به استقبالت می‌آید؛ تصویری که برای همه زائران این آستان ملکوتی، بسیار خوشایند است. معطر کردن فضای حرم با رایحه‌های جان‌بخش و روح‌فزا مربوط به سال‌های اخیر نیست، بلکه استفاده از عطر، گلاب، مشک، عنبر، عود، اسپند و کندر برای معطر کردن و خوشبوسازی در حوزه اماکن و بیوتات متبرکه حرم مقدس رضوی از دیرباز رایج و متداول بوده است. عودسوزی احتمالاً تاریخی به قدمت تاریخ تشریفات آستان قدس رضوی دارد.

گسترش خدمات عودسوزی در تشکیلات حرم مطهر رضوی

 رئیس اداره امور انتظامات صحن‌های مقدس بارگاه منور امام رضا(ع) در این زمینه و درباره گسترش خدمات عودسوزی در تشکیلات حرم مطهر رضوی به خبرنگار قدس می‌گوید: آنچه از بررسی سوابق تاریخی و اسناد موجود در حرم مطهر رضوی مشخص می‌شود این است که در عطرافشانی حرم مطهر امام هشتم(ع)، ابتدا از گلاب و عود استفاده می‌شد اما با گسترش فضاهای سرپوشیده حرم مطهر امام رضا(ع)، برای پرهیز از دود حاصل از سوخت عود و عنبر، عنبرسوزی در رواق‌های حرم مطهر ممنوع و به فضای صحن‌ها محدود شد.

غلامرضا نخعی ادامه می‌دهد: طی سال‌های متمادی و به منظور معطرسازی فضاهای اماکن متبرکه خدمت عودسوزی با آتشدان مخصوص قبلاً توسط نیروهای اداره امور روشنایی حرم مقدس امام هشتم(ع) انجام می‌گرفت ولی از سال ۱۳۸۴ بخش عودسوزی و گلاب‌افشانی در حرم مطهر رضوی با هدف معطرسازی فضای صحن‌های مقدس و رواق‌های متبرکه از مدیریت امور رفاه زائرین آستان قدس رضوی منفک و به اداره امور انتظامات صحن‌های مقدس واگذار شد، ضمن اینکه از تاریخ هفتم شهریور سال۱۳۸۴ این طرح به بخش سابق ارشاد برادران (بخش فعلی انتظامات افتخاری برادران) محول و توسط خدمتیاران این بخش انجام می‌شد.

این مقام مسئول ادامه می‌دهد: در تاریخ ۲۴ آبان سال۱۳۸۵ خدمت عودسوزی از بخش ارشاد برادران به بخش بهداشت اماکن متبرکه محول و مقرر شد نیروهای مورد نیاز این خدمت توسط بخش صندلی‌های چرخدار حرم مطهر رضوی تأمین شود.

نخعی اضافه می‌کند: روزانه ۶ نفر (سه نفر شیفت صبح و سه نفر شیفت عصر) از خدمتیاران بخش صندلی چرخدار توسط عودسوز که توسط بخش بهداشت از قبل تهیه و آماده می‌شد در دو نوبت در صحن‌های مقدس حرم منور رضوی اقدام به معطر نمودن فضاهای مطهر می‌کردند که علاوه بر این در مناسبت‌های اسلامی، مراسم ویژه و روزهای خاص، با صلاحدید مسئولان و مدیران اماکن متبرکه حرم مقدس امام هشتم(ع)، طرح معطرسازی فضاها به وسیله عودسوزی توسط خدمتیاران این بخش صورت می‌گرفت.

وی اضافه می‌کند: در آبان سال ۱۳۹۴ تمامی مراحل خدمت عودسوزی شامل آماده‌سازی و برنامه‌ریزی برای اعزام خدمتیاران، به بخش صندلی چرخدار حرم مطهر محول شد و سرانجام

بنا به درخواست مدیریت امور انتظامات و تشریفات آستان قدس رضوی از تاریخ ۲۵ خرداد سال۱۳۹۵ خدمت عودسوزی به اداره امور انتظامات صحن‌های مقدس بارگاه منور امام رضا(ع) واگذار شد که تاکنون نیز ارائه این خدمت توسط خادمیاران این اداره به طور منظم انجام می‌شود.

خادمیارانی برای خدمت عودسوزی

نخعی در بخش دیگری از سخنانش درباره فعالیت خادمیاران رضوی زیرمجموعه اداره امور انتظامات صحن‌های مقدس در زمینه خدمت عودسوزی اظهار می‌دارد: خادمیاران رضوی این اداره با توجه به امکان حضور جمعیت زائران در سال‌های گذشته و با عنایت به مناسبت‌های ویژه و خاص و مناسبت‌های ملی و مذهبی مانند اعیاد مذهبی، شب‌های قدر، روز عرفه، عید نوروز، دهه کرامت، مناسبت‌های دهه آخر ماه صفر و... در کشیک‌های هشت‌گانه خدمت، نسبت به ارائه خدمت عودسوزی برای معطرسازی صحن‌های مقدس فعالیت می‌کردند.

وی متذکر می‌شود: این روزها و پس از اعلام موافقت ستاد ملی مدیریت و مقابله به بیماری کرونا، شاهد بازگشایی مجدد صحن‌های مقدس حرم رضوی برای زیارت زائران هستیم و با توجه به شرایط فعلی حضور زائران در صحن‌های حرم مطهر امام رضا(ع) خادمیاران رضوی که در زمینه انجام خدمت عودسوزی زیر نظر این اداره فعالیت می‌کنند در مسیر تردد زائران در صحن‌های مقدس با حمل عودسوز و با استفاده از اسپند، عود و کندر اقدام به معطرسازی فضاهای زیارتی می‌کنند که البته در صورت فراهم بودن شرایط و بازگشایی مجدد رواق‌های متبرکه حرم منور رضوی کار معطرسازی و عودسوزی داخل رواق‌های متبرکه توسط نیروهای اداره انتظامات داخل حرم مطهر رضوی و در زمان‌های خاص انجام می‌شود.

رئیس این اداره متذکر می‌شود: در شرایط حاضر اماکن متبرکه حرم رضوی، خدمت عودسوزی از ساعت ۶ صبح تا ساعت ۲۱ شب به صورت مداوم و یکسره و توسط ۱۰ نفر از خادمیاران رضوی اداره امور انتظامات صحن‌های مقدس و در محل ایوان‌های عباسی، ساعت و نقاره‌خانه واقع در صحن انقلاب اسلامی و ایوان باب‌السلام واقع در صحن آزادی انجام می‌شود.

وی یادآور می‌شود: عودسوزها در حال حاضر آتشدان‌های مخصوص از جنس استیل بوده و سالیانه حدود هزار و ۳۷۰ کیلوگرم زغال، حدود ۳۷۰ کیلوگرم اسپند و حدود ۸ کیلوگرم کندر برای خدمت عودسوزی به منظور معطرسازی صحن‌های حرم منور رضوی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

۳ تومان برای سنبل‌الطیب

 در برخی اسناد موجود در آستان قدس رضوی برای عودسوزی واقف و وقف‌نامه هم وجود داشته است. این مراسم با استفاده از عطر، گلاب، مشک، عنبر، عود، اسپند و کندر از دیرباز در آستان ملکوتی امام هشتم(ع) انجام می‌شده است و اسناد تاریخی موجود در آرشیو اسناد آستان قدس رضوی، آن را تأیید می‌کند. قدمت قدیمی‌ترین سند مرتبط به تعطیر حرم مطهر به سال ۱۰۱۷ قمری می‌رسد که به پرداخت حقوق علی‌اصغر نصیری عودسوز حرم اشاره دارد. آنچه از بررسی عبارات نوشته شده در این اسناد به دست می‌آید مربوط است به هزینه‌های خرید گیاهان معطری مانند عود هندی، کندر، چوب ارسی، سعد کوفی، صندل سفید، علف هندی و... تا از آن‌ها برای خوشبو کردن حرم مطهر استفاده شود.

به ‌طور نمونه می‌توان از سند مربوط به خرید گیاهان معطر برای حرم رضوی مانند صندل، عود هندی، کندر، چوب ارسی در سال ۱۲۸۸ هجری قمری و سند مربوط به هزینه‌های صورت گرفته برای خرید گیاهان معطر به منظور خوشبو کردن حرم مطهر امام رضا(ع) در سال ۱۳۱۷ هجری قمری نام برد. عطردان، عطرپاش، گلاب‌دان، گلاب‌پاش، بخوردان، بخورسوز، عنبردان، عنبرسوز، عوددان و عودسوز، برخی از وسایلی است که برای این کار استفاده شده است. البته در ابتدا از گلاب و عود برای عطرافشانی حرم مطهر استفاده می‌شد، اما با گسترش فضاهای سرپوشیده حرم، برای پرهیز از دود حاصل از سوخت عود و عنبر، عنبرسوزی در رواق‌های حرم مطهر ممنوع و تنها به فضای صحن‌ها محدود شد.

در اینجا به عنوان نمونه به بررسی متن سند شماره ۲۳۲۴۰ موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی در زمینه تحویل عود و عنبر برای مصارف سوخت فتیله عنبرسوز در موقوفه شاه طهماسب صفوی (مربوط به دوره صفویه) می‌پردازیم. البته ذکر این مطلب ضروری است که تاریخ و سال تنظیم این سند در ارتباط با این موقوفه مربوط به سال ۱۳۲۷ هجری قمری و مطابق با سال ۱۲۸۸ هجری شمسی است. در متن این سند به خط رایج در آن دوران (احتمالاً خط سیاق) آمده است:

به ایصال (توسط) اولیای آستان قدس، دام اجلالهم، جهت صرف سوخت فتیله عنبر هذه السنه (امسال) مطابق سنوات ماضی (سال‌های گذشته) در موقوفه مرحوم شاه طهماسب علیه رحمه در وجه اقل خدمتگزاران بیت شریف، غایب‌نویس و فراش فتیله عنبر حرم محترم امام همام علیه‌السلام ارواحنا فداه. نقد ۴۳ تومان و ۸ هزار و ۵۰۰ دینار شامل:

«عنبر مومی» ۱۲ عدد، فی هر عدد یک ۱ تومان [جمع] ۱۲ تومان. «صندل» ۸ عدد، هر عدد یک تومان [جمع] ۸ تومان. «عود هندی» چهار عدد هر کدام یک تومان و ۲ هزار دینار [جمع] ۴ تومان و ۸ هزار دینار. «علف هندی» یک من و ۸ سیر، فی هر من ۲ تومان [جمع] ۲ تومان و ۴ هزار دینار. «سعد کوفی»، یک من و ۵ سیر، فی هر من ۳ تومان، [جمع] سه تومان و ۹ هزار و ۷۵۰ دینار. «سنبل الطیب» یک من و ۵ مثقال، فی هر من ۳ تومان و ۲ هزار دینار، [جمع] ۳ تومان و ۶ هزار دینار. «کندر» ۴ من و ۲۰ سیر فی هر من یک تومان و ۳ هزار دینار، [جمع] ۴ تومان و ۷ هزار و ۲۵۰ دینار و متن سند همچنان ادامه دارد... تا آنجا که [جمع کل موارد فوق‌الذکر] ۴۳ تومان و ۸ هزار و ۵۰۰ دینار نوشته شده است.

در این سند چهار نفر از مسئولان آستان قدس، سند را مهر و امضا کرده و دستور پرداخت داده‌اند به نام‌های: نفر اول میرزا محمد شفیع بن میرزا محمدعلی معروف به «صدرالممالک» متولی‌باشی آستان قدس رضوی در سال ۱۳۲۷ هجری قمری. نفر دوم: مهر جلال التولیه حسینی، سید عباس بن حسین معروف به جلال‌التولیه وزیر اعظم آستان قدس. نفر سوم: مهر صدیق دفتر آستانه و نفر چهارم: مهر محمدشریف حسینی، ملا محمدشریف بن عبدالعلی، امین قبور آستانه.