صبا کریمی/

 با شیوع ویروس کرونا حدس اینکه ممکن است نمایشگاه کتاب در اردیبهشت ماه سال ۹۹ برگزار نشود، کار چندان سختی نبود و بسیاری از ناشران و علاقه‌مندان به نمایشگاه آن را پیش‌بینی می‌کردند، اما پس از کش و قوس‌های فراوان، شورای سیاست‌گذاری، برگزاری نمایشگاه کتاب تهران در سال جاری را منتفی دانست و با ابلاغ رسمی وزارت ارشاد مبنی بر عدم‌برپایی قطعی نمایشگاه، حدس و گمان‌ها به واقعیت پیوست و نگرانی ناشران رنگ و بوی جدی‌تری به خود گرفت. ناشرانی که در شرایط عادی همواره با مشکلات بسیاری دست و پنجه نرم می‌کنند، این بار باید خود را برای یک رخداد غیرقابل پیش‌بینی دیگر هم آماده کنند. کتاب‌هایی که در شرایط بد اقتصادی و کمبود و گرانی کاغذ در ماه‌های پایانی سال ۹۸ به چاپ رسید تا در نمایشگاه اردیبهشت سال جاری رونمایی شود با سرگردانی مواجه شدند و دست ناشران بیش از پیش بسته شده است. با این حال محسن جوادی، معاون امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، هفته گذشته طی خبری اعلام کرد: وزارت ارشاد برای حمایت از ناشران برنامه‌هایی دارد تا با ارائه تسهیلاتی ویژه به ناشران، بخشی از این خسارت جبران شود.

در راستای حمایت از کتاب‌فروشی‌ها، طرح‌ فصلی تابستانه کتاب (در مرداد ماه) و پاییزه کتاب همزمان با هفته کتاب (در آبان‌ ماه) با افزایش ۵۰ درصدی اعتبارات اجرا خواهد شد. همچنین تسویه حساب با کتاب‌فروشی‌های مجری، تأکید بر استمرار خرید کتاب از ناشران برای تقویت کتابخانه‌های عمومی و تخصصی در راستای حمایت از ناشران، امکان برگزاری نمایشگاه کتاب مجازی، تسریع در توزیع کاغذ دولتی به ناشران متقاضی، تمدید تفاهم‌نامه با شرکت پست و ارائه تسهیلات ویژه به ناشران از طریق همکاری چند سازمان و بنگاه اقتصادی دولتی و خصوصی را، از دیگر برنامه‌های حمایتی عنوان کرد.

به‌هم خوردن تقویم سالانه فرهنگی ناشران که عموماً با محوریت نمایشگاه کتاب تنظیم و بسته می‌شد و عدم برپایی نمایشگاه و مشکلاتی همچون افزایش قیمت‌ها، ناشران را با چالش‌های بسیاری روبه‌رو کرده است، اما باید دید جایگزین‌هایی که در غیاب نمایشگاه سالانه کتاب برای رونق بازار نشر در نظر گرفته شده تا چه حد می‌تواند تأثیرگذار باشد و آیا طرح‌های حمایتی ارشاد می‌تواند مرهمی بر زخم‌های این روزهای نشر و کمکی به حال ناشران باشد؟

طرح‌های فصلی

محمود آموزگار، درباره وضعیت این روزهای نشر می‌گوید: تولید ناشران اگر کاملاً متوقف نشده باشد، اما ریتم کندی پیدا کرده و با توجه به عدم‌برپایی نمایشگاه کتاب و امکان فروش کتاب در ۱۰ روز و به تبع آن کمبود نقدینگی، قاعدتاً این مسئله روی تولید هم تأثیر می‌گذارد و اگر ناشران در این شرایط  کتابی هم منتشر می‌کنند به ندرت کتاب چاپ‌اولی در بین آن‌هاست بلکه سراغ کتاب‌های پرفروششان می‌روند و آن‌ها را تجدید چاپ می‌کنند.

نایب‌رئیس اتحادیه ناشران، با اشاره به طرح‌های وزارت ارشاد در حمایت از نشر و کتاب، ادامه می‌دهد: اگر بودجه‌ای برای برپایی نمایشگاه در اختیار وزارت ارشاد است که امروز صرف نمایشگاه نمی‌شود، مهم‌ترین و مؤثرین اقدامی که می‌تواند همه بخش‌های مختلف چرخه نشر را دربر بگیرد و در این ماجرا سهیم کند، برگزاری طرح‌های فصلی است. در این طرح‌ها مبلغی به عنوان یارانه خریداران کتاب از طریق وزارت ارشاد پرداخت می‌شود و در کنار این مبلغ، سه، چهار برابر آن توسط مخاطبان و خریداران وارد این چرخه می‌شود و ما را تا حدودی به ارقامی که در سال‌های گذشته و ایام نمایشگاه از فروش کتاب داشتیم، نزدیک می‌کند.

وی در ادامه می‌گوید: بقیه مواردی که مطرح شده به نظرم خاصیت خیلی زیادی نخواهند داشت، مگر اینکه این یارانه به صورت مشارکتی با بانک‌های عامل پرداخت شود و مبالغی هم توسط بانک‌ها اضافه و وام‌های کم بهره‌ای به ناشران پرداخت شود.

مدیر مسئول انتشارات نشر عامّه  در خصوص تأثیر طرح تسریع در توزیع کاغذ دولتی، به ناشران می‌گوید: این هم بی‌تأثیر نیست، اما اکنون فوریت ماجرا خیلی بیشتر از در اختیار قرار دادن کاغذ دولتی به ناشران متقاضی است. وضعیت نشر مانند بیماری است که حال وخیمی دارد و باید برایش اقدام‌های فوری انجام دهیم. اختصاص کاغذ صرف‌نظر از اینکه در جای خودش باید بررسی شود، اما در شرایط فعلی درمان مناسبی نیست.

آموزگار درباره ظرفیت‌های برپایی نمایشگاه مجازی به عنوان جایگزین نمایشگاه معتقد است: دیجیتال حوزه بسیار مهمی است و می‌تواند امکانات زیادی را عاید صنعت نشر کند، اما نکته مهمی که موجب می‌شود این حوزه جایگاه واقعی خودش را نزد ناشران و اهل قلم پیدا نکند، حراست و مراقبت از حقوق پدیدآورنده است. به این معنا که در فضای مجازی اطمینان کمتری درباره رعایت حقوق مؤلف و ناشر وجود دارد. شما ببینید وقتی در فضای فیزیکی آشکارا کتاب‌های دیگران را چاپ می‌کنند و با تخفیف می‌فروشند، طبیعی است که این نگرانی نسبت به حوزه دیجیتال بیشتر باشد که با شکستن یک قفل می‌توان به سادگی به آن دسترسی پیدا کرد، به ویژه پی‌دی‌اف کتاب‌ها که در کانال‌های مجازی فراوان هستند و آن‌ها را با پزهای مترقیانه و ترویج کتاب‌خوانی بدون توجه به حقوق صاحبان آثار، بارگذاری می‌کنند. اگر به این مسئله نپردازیم و  شرایط را در رابطه با حقوق صاحبان آثار در فضای دیجیتال بهبود نبخشیم، این حوزه جایگاه واقعی خودش را پیدا نخواهد کرد.

هزینه‌های پست گران است

مدیرعامل انتشارات سوره مهر می‌گوید: زمانی که نمی‌توان نمایشگاه کتاب برگزار کرد، هر حرکتی می‌تواند قدری از آلام آن را کم کند و اگر به بخشی از این برنامه‌ها هم عمل شود، قطعاً به جریان نشر کمک می‌کند، زیرا نشر صدمه دیده است و این مسئله فقط از زمان شیوع بیماری به وجود نیامده و این صنعت پیشتر هم با مشکلاتی روبه‌رو بوده است. از طرفی دیگر کرونا فعالیت‌های اقتصادی را تحت‌تأثیر قرار داده و گرانی‌ها و کاهش قدرت خرید مردم تأثیر منفی روی نشر داشته است، چرا که هزینه‌های تولید بالا رفته و اولین چیزی که از سبد خرید مردم خالی می‌شود، محصولات فرهنگی است. بنابراین هر چیزی که بتواند به برقراری تعادل بین بهای تمام شده تولید کتاب به ناشران کمک کند و از آن طرف توزیع مناسبی داشته باشد، به نشر کمک کرده است.

حمید قره‌داغی اضافه می‌کند: موضوع دیگر بحث پست است که وزارت فرهنگ و ارشاد پیشتر ۵۰ درصد هزینه پست را تقبل کرده بود. به نظرم این طرح بسیار خوبی بود و از آن استقبال شد، اما به صورت مقطعی به اجرا درآمد. شاید بد نباشد مثالی از غرفه مجازی سوره مهر بزنم. زمانی که ما ارسال رایگان را برای مخاطب در نظر گرفتیم، استقبال مردم از سایر شهرها بالا رفت و از روستاهایی خرید کتاب داشتیم که شاید این‌ها هیچ‌گاه فرصت آمدن به تهران را نداشتند و از این طریق کتاب‌ها را سفارش دادند و به شکل رایگان در اختیارشان قرار گرفت.

وی تصریح می‌کند: بنابراین هزینه پستی یک پارامتر مهم است که حتماً می‌تواند برای ناشران و البته علاقه‌مندان کتاب جذاب باشد و بسیار مؤثر خواهد بود. نکته دیگر بحث توزیع کاغذ است که می‌تواند به کاهش قیمت تمام شده کتاب کمک ‌کند، چرا که امروز یکی از مهم‌ترین هزینه‌های کتاب، چاپ کاغذ است و اگر این قیمت پایین بیاید ناشر هم کتاب را با قیمت تمام شده پایین‌تری عرضه می‌کند و در توان خرید مردم قرار می‌گیرد.

مدیرعامل انتشارات سوره مهر در بخش دیگری از سخنان خود می‌گوید: تجربیات ما در حوزه برپایی نمایشگاه‌های مجازی نشان می‌دهد رفتار مصرف‌کننده کتاب در ایران هنوز به طور کامل به سمت فضای‌مجازی نرفته است. تغییر این رفتار زمانبر است و نیازمند طرح‌های تشویقی است. ما باید فضایی ایجاد کنیم که مخاطب علاقه‌مند شود به خرید در حوزه مجازی ورود کند و این تبدیل به یک رفتار شود.

وی درباره لغو نمایشگاه و تأثیر آن بر تقویم سالانه ناشران، می‌گوید: ایده‌هایی که برای ترمیم آسیب‌های ناشی از کرونا در نظر گرفته شده می‌تواند ضرر و زیان را به حداقل برساند. اسفند ماه سال گذشته که شیوع این بیماری جدی شد و احتمال عدم‌برگزاری نمایشگاه می‌رفت، زمانی بود که بسیاری از ناشران کتاب‌هایشان را آماده کرده بودند. بنابراین باید به آن‌ها فرصت عرضه داد و در غیاب نمایشگاه کتاب، اشکال مختلفی مانند طرح‌های ویژه وزارت فرهنگ و ارشاد را پیاده‌سازی کرد تا از طریق کتاب‌فروشی و  برپایی نمایشگاه‌های کتاب مجازی تا حدودی این وضعیت را جبران کرده و کمک‌رسان باشد. مجموعه این طرح‌ها می‌تواند درصدی از این آسیب را ترمیم کند و اگر به درستی انجام شود می‌تواند بخشی از این کسری‌ها را به ویژه در بحث کاغذ و طرح‌های کتاب‌فروشی جبران کند.