به گزارش قدس آنلاین، این روزها با توجه به لزوم رعایت فاصله گذاری اجتماعی، کلاس های درس مجازی بیشتر مورد استقبال محصلان و خانواده های آنان در اقصی نقاط جهان قرار دارد. بی شک اگر صد یا دویست سال قبل زندگی می کردید، حتی به ذهن تان هم خطور نمی کرد که روزی دانش آموزان از طریق ابزارهایی همچون گوشی همراه و رایانه بتوانند سر کلاس درس حاضر شوند. در ادامه از دریچه اسناد و وقف نامه های موجود در گنجینه رضوی به چگونگی شکل گیری، اداره و تحولات مکتب خانه ها و مدرسه های قدیم حرم مطهر امام رضا(ع) در گذشته های دور می پردازیم.
قدیمی ترین مکتب خانه ها
در گذشته یادگیری و فهم قرآن کریم در مساجد با توجه به اهمیت تعلیم و تربیت و کسب علم در دین مبین اسلام محور آموزش بود. در گذر زمان، مراکز آموزش به کودکان از مساجد به مکانی تحت عنوان «مکتب خانه» منتقل شد؛ مکان هایی که اکنون به تاریخ پیوستند و شاید نام شان را فقط از زبان پدربزرگ ها و مادربزرگ های خود شنیده باشید. در سده های گذشته در مشهدالرضا، در جوار مضجع شریف امام هشتم(ع) هم مکتب خانه هایی دایر بود و در آن ها آموزش های ابتدایی به اطفال تدریس می شد. البته در این بارگاه نورانی مدرسه های علمیه هم به منظور ارائه آموزش های تخصصی فعال بود. چنان که براساس اسناد و وقف نامه های دوره صفویه تا قاجار گنجینه رضوی، می توان از مکتب خانه های «اطفال ایتام»، «صحن جدید» و «میرزا ابوالحسن خان» و مدرسه علمیه «فاضل خان» نام برد.
مکتب خانه اطفال ایتام، قدیمی ترین مکتب خانه حرم مطهر رضوی محسوب می شود. این مکتب خانه که در دوره صفوی تأسیس شده بود تا پایان دوره قاجار پذیرای کودکان بود. از سوی دیگر، بر اساس بعضی از وقف نامه های موجود، عواید موقوفات هم در تأمین هزینه های مکتب خانه ایتام در طول تاریخ اثرگذار بوده است. به طور نمونه از آنجایی که عواید موقوفه محراب خانی در تعلیم و تربیت اطفال یتیم سید مورد توجه قرار گرفته است، نام این مکتب خانه در برخی از اسناد «مکتب خانه اطفال ایتام سادات» و «مکتب خانه سر کار محراب خانی» ذکر شده است. همچنین با توجه به اینکه محل تشکیل آن، صحن عتیق(انقلاب اسلامی) بوده است از آن با عناوین «مکتب خانه صحن مقدس عتیق» یا «مکتب خانه سر کار فیض آثار» نام برده شده است. کودکان مکتب خانه صحن عتیق با رسیدن به سن بلوغ، از مدرسه خارج می شدند تا کودکان سید صغیر دیگری جای آنان را بگیرند. همچنین این مکتب خانه در همه روزهای سال بجز روزهای جمعه و اعیاد ملی و مذهبی باز و فعال بوده است.
توجه واقفان به تعلیم و تربیت
مکتب خانه دیگری هم از سال ۱۲۸۴ قمری در صحن جدید شروع به فعالیت می کند. از آنجایی که مخارج تهیه نان و گوشت برای اطفال دو مکتب خانه صحن عتیق و جدید در اسناد جداگانه ای نوشته شده است، اما ذکر شده هزینه آن از محل موقوفات مکتب خانه تأمین شود، این مکتب خانه جدید را می توان شعبه ای از مکتب خانه صحن عتیق برشمرد که احتمالاً به دلیل افزایش تعداد اطفال، در صحن جدید راه‌اندازی شده است. از سویی دیگر، برطبق اسناد موجود ۴۰ تا ۴۲ نفر در مکتب خانه صحن عتیق و ۱۲ تا ۲۰ نفر در مکتب خانه صحن جدید تحصیل می کردند. این دانش آموزان در کنار فراگیری تلاوت قرآن، کتاب هایی در موضوعات صرف و نحو عربی، آداب مذهبی و اخلاق اسلامی، ادعیه، زندگی نامه و سخنان ائمه اطهار(ع)، تاریخ، شعر و داستان همچون حلیه المتقین، زادالمعاد، روضه الشهدا، خاورنامه، رستم نامه و داستان حسین کرد شبستری می خواندند. البته در ماه مبارک رمضان، فقط قرآن کریم تلاوت می کردند.
در این بین، میرزا ابوالحسن صاحب نسق آستان قدس، از جمله خیراندیشانی به شمار می رود که نگاه ویژه ای به تعلیم علم داشته و بخشی از عواید املاک خود را در سال ۱۲۷۹ قمری بر مکتب خانه اطفال در صحن عتیق وقف کرده است. متولی اوقاف پس از مرگ این نیک اندیش، از هزینه این موقوفه، مکتب خانه ای را در محل مزار مرحوم واقف در این صحن تأسیس می کند. با توجه به اینکه میزان درآمد موقوفه مکتب خانه میرزا ابوالحسن کم بوده، فقط ۶ تا ۸ نفر در آن تحصیل می کردند.
از مکتب خانه تا مدرسه
مکتب خانه اطفال ایتام سادات یا همان مکتب خانه صحن عتیق، در سال ۱۳۲۷ قمری به صلاحدید میرزا شفیع خان صدرالممالک متولی آستان قدس به شکل مدرسه ای با چهار کلاس به باغ مرحوم آصف الدوله(چهار باغ) منتقل شده و نامش به «صدریه» و سپس «رضویه» تغییر می کند. مکان مدرسه رضویه در سال های بعد باز هم تغییر می کند چنان که در سال ۱۳۳۰ قمری به صحن عتیق و سپس در سال ۱۳۳۷ قمری(۱۲۹۷ خورشیدی) به باغ آصف الدوله منتقل می شود. سرانجام در سال ۱۳۰۷ خورشیدی، با پیگیری های حکومت وقت برای تعطیل کردن مکتب خانه ها و تأسیس دبستان دولتی به جای آنها، آستان قدس از محل درآمد موقوفات مکتب خانه ها، دبستانی با شش کلاس در محل باغ آصف الدوله راه‌اندازی می کند تا اطفال مدرسه به آن منتقل شوند. اگرچه مدرسه های دیگری از جمله یک مدرسه ابتدایی دخترانه و دبیرستانی هم پس از آن در مشهد تأسیس می شود، اما در نهایت در سال ۱۳۱۲ خورشیدی آستان قدس رضوی این مدرسه ها را به وزارت فرهنگ آن زمان واگذار می کند.
مدرسه ای که نامش زنده است
مدرسه فاضل خان یا فاضلیه، یکی دیگر از مدرسه های معتبر و قدیمی مشهدالرضا(ع) به شمار می رود که به همت سه نفر از علمای دینی و مدرسان نامی خطه خراسان در ابتدای بست بالا خیابان ساخته شد. بر طبق کتیبه آن هم بنای این مدرسه در سال ۱۰۷۵ قمری، در دوره صفویه به اتمام رسیده است. مدرسه فاضلیه دارای ۴۶ اتاق فوقانی و تحتانی، ۱۲ زاویه و یک مسجد که طلاب و کسبه اطراف مدرسه در آن نماز می خواندند، بود. این مدرسه قدیمی در جریان نوسازی اطراف حرم مطهر و ایجاد فلکه حضرت، به طور کلی ویران شد. از این اتاق ها و حجره ها به عنوان خوابگاهی برای سکونت طلاب شهرهای اطراف استفاده شده است. مدرسه فاضلیه هم در تمام ایام سال بجز روزهای اعیاد دینی و ملی، رحلت پیامبراکرم(ص) و ائمه معصومین(ع)، روزهای عرفه، دهه اول محرم و روزهای پنجشنبه و جمعه فعال بود و استادان برجسته‌ای از جمله میرزا عبدالرحمان مدرس اول آستانه در آن تدریس می کردند. همچنین کتابخانه ای بزرگ با نسخه های خطی نفیس در این مدرسه دایر بود که پس از خرابی آن، کتاب هایش به مدرسه میرزا جعفر و سپس مدرسه نواب منتقل شد. از بعضی از کتاب ها هم در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می شود.
تأسیس و تأمین هزینه های مراکز علمی و آموزشی آستان قدس رضوی از محل درآمد موقوفات مربوطه برابر با مفاد وقف نامه ها و توجه به نیات واقفان انجام شده است. در حال حاضر دانشگاه علوم اسلامی رضوی، دانشگاه بین المللی امام رضا(ع) و مدرسه های امام رضا(ع) در مقاطع مختلف تحصیلی(وابسته به بنیاد فرهنگی رضوی) زیر نظر این آستان مقدس از عواید حاصل از موقوفات تأسیس شده و فعالیت می کند.
یادآور می شود، پژوهشگران فرهنگ دوست با بررسی منابع تاریخی بر جای مانده از این مکتب خانه ها و مدرسه های قدیمی و کتاب هایی همچون «تاریخچه مکتب خانه ها و مدارس قدیم آستان قدس رضوی با تکیه بر اسناد»، می توانند با بخشی از تاریخ اجتماعی و آداب و رسوم ایرانیان در ادوار گذشته آشنا شوند.
منبع: آستان نیوز
انتهای پیام/
نظر شما