به مناسبت فرارسیدن نهم و دهم دی ماه که یادآور حماسه‌ها و ایثار مردم مشهد در دوران مبارزه با حکومت ستمشاهی پهلوی در سال ۱۳۵۷ است در گفت‌وگو با کارشناس واحد مطالعات انقلاب اسلامی در مدیریت امور اسناد و مطبوعات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی به بررسی برخی از وقایع این دو روز پرالتهاب مشهد در سال ۱۳۵۷ پرداختیم.

 «فاطمه خندان» معتقد است، قیام نهم و دهم دی سال ۱۳۵۷ که روزهای حماسه و خون در انقلاب شهر مشهد است، نقطه عطفی در ادامه مبارزات مردم ایران در سرنگونی رژیم پهلوی به شمار می‌آید. برش‌هایی از توضیحات این کارشناس ارشد تاریخ ایران دوره اسلامی را در گفت‌وگو با خبرنگار قدس بخوانید.

قیام ۱۰ دی از کجا آغاز شد؟

بر طبق اسنادی که در مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می شوند، روز پنجم دی سال ۱۳۵۷، زندانیان سیاسی در زندان وکیل‌آباد مشهد با سر دادن شعارهای الله‌اکبر و درود بر خمینی دست به شورش زدند و به تأسیسات برق و ماشین‌های زندان حمله کردند. مأموران ساواک برای سرکوب شورش زندانیان اقدام به آتش زدن زندان کردند که در این ماجرا تعدادی از این زندانی‌ها و زندانبان‌ها کشته و مجروح شدند. این امر به برانگیخته شدن خشم انقلابیون و بیوت آیات عظام در مشهد انجامید. چنان که آیات عظام سیدکاظم مرعشی و مهدی نوقانی به همراه نمایندگان حقوق بشر و دادستان مشهد در محل زندان حاضر شدند. به دنبال مذاکرات اولیه روحانیت با مقام‌های دولتی و زندان، قرار اولیه آزادی ۸۰ نفر از زندانیان سیاسی صادر شد. با اعلام همبستگی زندانیان با انقلاب و سرعت گرفتن جریان انقلاب و قریب‌الوقوع بودن پیروزی، زمینه‌های همراهی نظامیان نیز کمابیش به نظر فراهم شده بود. امام خمینی(ره) که به اتکای مردم ایران در رهبری انقلاب از خارج از کشور اهتمام داشتند، در پیامی به ارتشیان، خواستار پیوستن آن‌ها به مردم و انقلاب شدند. رونوشتی از این پیام در این مرکز نگهداری می‌شود. 

اعلام همبستگی کارکنان استانداری خراسان با انقلاب

هفتم دی‌ماه، کارکنان استانداری خراسان نیز در اعلام همبستگی با انقلاب در محل منزل آیت‌الله حاج‌حسن قمی حاضر شدند که این موضوع با حمایت ادارات دولتی و پیوستن آنان به انقلاب، امیدها را برای پیروزی انقلاب بیشتر کرد.

پس از سه روز تظاهرات مردمی و سخنرانی آیت‌الله خامنه‌ای، در روز یکشنبه نهم دی ماه جمعیتی عظیم از مردم مشهد از چهارراه شهدا و خیابان تهران به سمت خیابان بهار به راه افتادند.

با آمدن جیپ نظامی به داخل محوطه استانداری فضا تغییر کرد و شایعه پیوستن ارتش به مردم قوت گرفت. این احتمال با ورود تانک در مقابل صفوف تظاهرات‌کنندگان تشدید شد. مردم در حالی که تانک را محاصره کردند از آن بالا رفتند. با آمدن تانک دوم صدای رگبار نیز شروع می‌شود. زره‌پوش‌ها در حالی که ظاهراً به عنوان حمایت ارتش از مردم به خیابان‌ها آمده بودند، به یکباره روی مردم آتش گشوده و با سرعت از میان جمعیت مردم بی‌دفاع عبور کردند که با کشته و یا مجروح شدن عده زیادی همراه بود. تانک‌ها چند زن و کودک را زیر گرفتند. همه به سمت استانداری، بیمارستان و کوچه‌ها فرار می‌کردند. تانک‌ها و نفربرها حتی در بیمارستان امام رضا(ع) هم مردم را دنبال می‌کردند. عکس‌های فراوانی از این جنایت‌ها در مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. 

حمله مأموران رژیم به صف‌های نان و نفت

حضور نظامیان با خودروهای ارتش و تانک در خیابان‌های مشهد برای ایجاد رعب و وحشت و کشتار مردم بود. مردمی که برای تهیه مایحتاج به خیابان‌ها آمده بودند، مورد هدف قرار گرفتند. مأموران حتی به صف‌های نان و نفت هم حمله می‌کردند. سربازان به مردم در میدان شهدا و چهارراه شهدا حمله کردند و حتی از شلیک به مغازه ها و دیوارهایی که عکس امام خمینی داشت، ابایی نکردند. شرایط نظامی در مشهد حکمفرما بود. جنازه شهدا توسط ماشین‌های ارتش جمع می‌شد و تعدادی نیز به مساجد و بیوت مراجع عظام منتقل شدند. آمار شهدا دقیق نبود؛ چرا که بهشت رضا(ع) مشهد هم در تصرف نیروهای رژیم بود. در آمارهای اولیه،که در اسناد ثبت شده است، شهدای روز دهم دی ماه مشهد ۲۰۵ نفر اعلام شده است.

اخبار کشتار مردم مشهد در دهم دی ماه، با شکسته شدن اعتصاب مطبوعات بازتاب گسترده‌ای داشت. آیت‌الله شیرازی(ره) دوازدهم دی ماه را عزای عمومی اعلام کرد. به دعوت روحانیت مبارز مراسم بزرگداشت شهدای دهم دی ماه در مسجد جامع گوهرشاد برگزار شد. از این مراسم هم عکس‌هایی موجود است که در مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.