نمای گنبد طلا، با طواف مکرر آن‌ها به دورش، چقدر دیدنی است. بچه که بودم مادرم دستم را می‌گرفت و می‌رفتیم حرم، می‌آمدیم داخل صحن عتیق، آن وقت از یکی از حجره‌های صحن ظرفی گندم می‌خریدیم و میزبان کبوترهایی می‌شدیم که بر فراز صحن چرخ می‌زدند و با ناز می‌نشستند روی زمین و افتخار می‌دادند از گندم‌هایی که زائران با عشق برایشان می‌ریختند، چند دانه‌ای بخورند. یادم هست وقتی گندم‌ها را می‌ریختم چشمانم انتظار می‌کشید تا کبوتری بیاید و دانه‌ای از آن را برچیند.

 کبوترها محبوب زائران هستند؛ کبوترهای حرم امام رضا(ع). با وجودی که بسیار دوستشان می‌داریم، کمتر درباره آن‌ها شنیده‌ایم و می‌دانیم. خاصیت تاریخ هم این است که درباره همین ناشنیده‌ها و ناگفته‌ها، سخن بسیار دارد. امروز و در این مجال می‌خواهم برایتان از تاریخ حضور کبوتران در حرم رضوی بگویم؛ امیدوارم مِهر کلام بر جانتان بنشیند و شادمانتان کند.

کبوترها از کی آمدند؟

کبوترها قرن‌هاست میهمان اماکن مقدس هستند. حتی در متون حدیثی ما، روایت‌هایی درباره کبوترهای مسجدالحرام وجود دارد. دینوری در «اخبار الطوال» از حرام بودن کشتن کبوترهای حرم امن الهی سخن به میان آورده‌ است.

در حرم‌های مقدس امامان و امامزادگان(ع) از دیرباز کبوتر وجود داشت. شاید دلیل اصلی این تجمع، امنیتی بود که برای آن‌ها فراهم می‌شد؛ عبادت و نزدیکی به خدا، وجود انسان را سرشار از آرامش و محبت می‌کند و تجلی این احساس، پاس داشتن حرمت همه موجودات است.

بنابراین، کبوترها خودشان به حرم امام رضا(ع) آمدند؛ یعنی کسی آن‌ها را نیاورد. ظاهراً در قرن نُهُم تا یازدهم، تعداد آن‌ها در حرم آن‌قدر افزایش یافت که متولیان به فکر مکان مشخصی برای نگهداری از کبوترها افتادند. این‌گونه بود که در سال 987ش با دستور شاه‌عباس یکم و با هزینه 51 تومان و 6 هزار و268 دینار، کبوترخانه‌ای را ظاهراً به سبک کبوترخانه‌های اصفهان، در «باغ پایین‌پای مبارک» یعنی جایی که امروزه صحن نو (آزادی) قرار دارد، ساختند. خوشبختانه سند این اقدام هنوز وجود دارد و دانستن این رقم دقیق به همین دلیل است. به این ترتیب، کبوترهای حرم صاحب جا و مکان شدند و احتمالاً از همین زمان به بعد هم نذوراتی در این محل به آنان اختصاص می‌یافت که عموماً شامل ریختن گندم و تأمین آب برای کبوترها می‌شد.

خانه‌تکانی‌های کبوتران حضرتی

این رویه تا اوایل دوره قاجار و زمانی که فتحعلی‌شاه تصمیم گرفت در محل باغ پایین‌پای مبارک، صحن جدیدی را بسازد، ادامه پیدا کرد. در این زمان کبوترخانه حرم تخریب شد و برای نگهداری کبوتران مکان دیگری را در نظر گرفتند؛ همان مکانی که در دوره مشروطه با عنوان «کبوترخانه حضرتی» در نوشته‌های برخی مورخان معرفی می‌شد. با این حال، ظاهراً تخریب کبوترخانه موجب سکنا گزیدن کبوترهای حرم در تمام شهر مشهد شد. رنه دالمانی، سیاح فرانسوی که در اواخر قرن نوزدهم گذرش به مشهد افتاده است، در این باره می‌نویسد: «دیوار شهر نیز قدیمی و مجهز به منافذ تیراندازی و کنگره‌هایی است که اکنون لانه و جایگاه کبوتران بی‌شمار حرم است. این کبوتران مادام که در محیط شهر باشند محترم و مصون از تعرض هستند؛ زیرا فضای شهر، حریم مقدس به حساب می‌آید. اما اگر از شهر خارج شوند، با دیگر پرندگان فرقی ندارند و شکارشان جرم و گناه محسوب نمی‌شود». گزارش دالمانی باورها و اعتقاداتی را نشان می‌دهد که موجب همزیستی انسان با دیگر موجودات، در عالی‌ترین سطح خود می‌شد.

در دوران جدید

در دوره قاجار و پس از آن، نگهداری از کبوترها در حرم رضوی تقریباً به یک شکل ادامه داشت؛ تنها مکان نگهداری آن‌ها گاه به گاه تغییر می‌کرد. در دهه‌های 1340 تا 1360، محل ریختن گندم برای کبوترها زاویه شمال غربی صحن عتیق(انقلاب) بود. اما با توسعه حرم در دوره‌های بعد، این مکان به نقاط دیگری از حرم مطهر، مانند باغ رضوان منتقل شد. تعدادی از کبوتران حرم نذری هستند؛ به این معنا که برخی از زائران به‌ویژه آن‌ها که به نگهداری کبوتران علاقه فراوانی داشته و دارند، بهترین کبوتر خود را برمی‌گزیدند و آن را در حرم مطهر رها می‌کردند.

بعضی‌ها تلاش کردند تا آماری از کبوتران حرم بدست بیاورند اما این کار شدنی نبود. برخی اماکن متبرکه مانند سقف بالای حجره‌های صحن آزادی و دیگر جاها، امروزه مأوای کبوتران حرم است. در سال‌های اخیر نگهداری از آن‌ها نظم و نسق بهتری پیدا کرده به‌ویژه آنکه بر اثر شیوع بیماری‌های مختلف، خطر از بین رفتن آن‌ها را تهدید می‌کند و این نگهداری دقیق، لازم و ضروری به نظر می‌رسد. به همین دلیل شناسایی به موقع بیماری آن‌ها و رسیدگی به وضع سلامت کبوتران از وظایف بخش بهداشت اماکن متبرکه است. غذای کبوتران همچنان از محل نذورات مردم تأمین می‌شود که مازاد آن را در انبار نگهداری می‌کنند و به‌تدریج به مصرف کبوتران می‌رسانند. کبوتر در فرهنگ جهانی و البته در فرهنگ ما ایرانی‌ها، نماد صلح و دوستی است.