قدس آنلاین: خدای را سپاس که دیگر بار این فرصت برای مردم سربلند، انقلابی و همیشة در صحنة ایران فراهم آمد تا به منظور انجام وظیفة الهی و انقلابی به پای صندوق رأی ریاست جمهور بروند و در انتخابی دیگر فردی متعهد، شجاع، خدوم و پایبند به ارزش‌های اسلامی و انقلابی برای تصدی این پست برگزینند.

از آنجا که هنوز معلوم نیست در این دوره از انتخابات، ردای پست ریاست جمهوری بر قامت کدام یک از داوطلبان محترم این دوره راست می‌آید، راحت‌تر می‌توان سخن گفت و به عنوان یک شهروند به منتخب این دوره پیام داد. از این‌رو، توجه تمامی کاندیداهای محترم این دوره را به نکاتی چند از نهج البلاغة امام علی(ع) که مربوط به مدیریت و مملکت‌داری بوده و بیانگر مسئولیت‌های زمامداران در نظام ارزشی اسلام است، جلب می‌کنم.

آن امام همام که به حق زمامداری عدالت‌گستر و پیشوایی هدایت‌گر بود و به راستی که برای هر مدیر حق‌جویی الگویی بی مانند بود، در تبیین مدیریت کارآمد اشاراتی رهگشا دارد که به اختصار تقدیم می‌گردد.

1. نگاه مسئولانه به خود

بی گمان نگاه مسئولانه به خود، تأثیری بسزا در رفتار و چگونگی زمامداری زمامداران و مدیریت مدیران دارد. کسی که به خود، نگاهی مسئولانه دارد هرگز منصبی را که از توان او بیرون است نمی‌پذیرد، زیرا پذیرش چنین پستی، هم ستمی آشکار به خود و هم خیانتی بزرگ به جامعه است. ستم به خود از آن‌رو است که با پذیرش آن، خود را ضایع ساخته و اعتبارش را خدشه دار نموده است، امام صادق(ع) فرمود: سزاوار نیست که مؤمن نفس خویش را خوار گرداند، پرسیدند: چه گونه! فرمود: به کاری درآید که از طاقت و توان او بیرون است(وسائل الشیعه، ج11، ص425)

خیانت به جامعه به این سبب است که او نمی‌تواند بار مسئولیت را آن گونه که باید بر دارد و در نتیجه، به تضییع حق مردم می‌انجامد. پیامبر اکرم در هشدار به چنین اشخاصی فرمود: هرکس در پذیرش مسئولیت، از دیگر مسلمانان پیشی گیرد، حال آن که می‌داند در میان آنان، افرادی توانمند وجود دارند، به خدا، رسول او، و مسلمانان خیانت کرده است(الغدیر، ج8، ص291)

2. نگاه مسئولانه به مسئولیت

یکی از مسئولیت‌های زمامداران در نظام اداری کشور، نگاه مسئولانه به منصب مورد تصدی است، زیرا نوع نگاه به مسئولیت، از امور بسیار مهمی است که در شکل‌گیری اخلاق زمامداری و مدیریت، نقشی بسزا دارد. زمامداری که پست خود را امانت می داند، تلاش می‌کند تا این امانت را حفظ کند و آن را به منزل رساند. امام علی(ع) در ضرورت نگاه مسئولانه به مسئولیّت فرمود: انّ عملک لیس لک بطعمۀ و لکنّه فی عنقک أمانة؛ منصبی که داری نه طعمه، که امانتی بر عهدة توست(نامة 5 نهج البلاغه)

نیک روشن است این باور که پست و مقام، مسئولیتی بزرگ و امانتی سنگین است وظایفی متناسب با خود می‌طلبد که ضرورت پاسخ‌گویی به صاحبان امانت، سامان دادن به هنگام، پای فشاری و شتاب معقول در انجام آن، از جملة این الگوهاست.

3. نگاه مسئولانه به مردم

در نظام حکومتی اسلام، حقوق مردم از والاترین حق‌هاست تا آنجا که امام علی(ع) آن را برخاسته از توحید معرّفی کرده، می فرماید: خداوند حرمت مسلمان را بر هر چیزی برتری داده و حقوق آنان را، با اخلاص و یگانه پرستی پیوند داده است(خطبة 166 نهج البلاغه)

این، اهمیت حقوق مردم بود که آن حضرت از گاه نخست پذیرش زمامداری، کوشید تا با آگاه ساختن مردم نسبت به حقوقشان، نظام اداری خود را به نظامی حقوق‌مدار تبدیل کند. چنان که در اشاره به بخشی از حقوق مردم فرمود: ای مردم! حق شما بر من آن است که از خیر خواهی شما دریغ نورزم، بیت المال را عادلانه تقسیم کنم، شما را آموزش دهم تا بی‌سواد نمانید و به گونه‌ای تربیتتان کنم که راه و رسوم زندگی را فراگیرید(خطبة 34 نهج البلاغه)

آن حضرت نه تنها در رعایت حقوق مردم، کوششی مضاعف داشت که کار گزاران خود را نیز بر آن می داشت تا از منظری درست به مردم نگاه کنند و از خود، خدمتی در خور شأن آنان بروز دهند، چنانکه فرمود: در روابط با مردم، انصاف به خرج دهید و در برآوردن نیازهایشان شکیبا باشید، چراکه شما خزانه‌داران مردم، نمایندگان ملت و سفیران پیشوایان خود هستید؛ هرگز کسی را از نیازمندی‌هایش باز ندارید و او را از خواسته‌هایش محروم نسازید(نامة51 نهج البلاغه)

آن حضرت در جای دیگر یکی از مدیران خود را از رفتار خشن با مردم باز داشته، می فرماید: مهربانی با مردم را پوشش دل خویش قرارده و آنان را دوست بدار و با نرمی رفتار کن و همچون حیوانی درنده خو مباش که خوردنشان را غنیمت شماری(نامة53 نهج البلاغه)

4. نگاه مسئولانه به بیت المال      

از جمله مسئولیت‌های زمامداران در نظام اداری کلان کشوری، مسئولیت منصدیان امور در برابر بیت المال و امکانات عمومی است که در اختیار آنان قرار می‌گیرد؛ این وظیفه ایجاب می‌کند تا آنان، برای حفظ بیت المال و استفادة بهینه از آن، توان خویش را به کار بندند و امام علی(ع) را که زعیمی درستکار و امیری امانت دار است، الگوی خویش قرار دهند که پس از تقسیم عادلانة بیت المال و جارو کردن انبار، دو رکعت نماز خواند و فرمود: ای بیت المال در روز قیامت، گواهی دهید که علی از بیت المال، چیزی برای خود ذخیره نکرد.

آن امام در جایی دیگر فرمود: ای کوفیان! اگر من با چیزی فزونتر از مرکب، بار و بنة اندکِ خود و تنها غلامم فلانی، از شهر شما بیرون روم، خیانت کار و امانت شکن باشم(ابن ابی الحدید، ج12، ص200)

همان امام برای پیشگیری از هر گونه اسراف در بیت المال که اجحافی بزرگ به مردم است، در بخشنامه‌ای، به عموم کارگزاران خود، فرمود: نوک قلمهای خود را نازک بردارید، سطرها را به هم نزدیک سازید، از تعارف نسبت به من بکاهید، زواید را حذف کنید، در قصد معانی میانه پیش گیرید، زنهار که زیاده روی کنید زیرا بیت‌المال مسلمانان هیچ زیانی را بر نمی تابد(خصال شیخ صدوق، ص310)

5. نگاه مسئولانه به کارمندان

از مهم‌ترین تعهدات اخلاق اداری در نظام حکومتی اسلام، ضرورت نگاه مسئولانه زمامداران و مدیران به مجموعه زیر دستان و عوامل اجرایی است. ضرورت اهلیت‌گرایی و شایسته‌سالاری در گزینشنظارت بر کارگزاران، ارزشیابی و جزادهی(نامة 53، نهج البلاغه) از جمله نگاه مسئولانة یک مدیر به مجموعه زیر دستان است. از این‌رو، واگذاری پست و مقام در حکومت اسلامی باید به دور از هر گونه سلایق شخصی و بدون احساس وامداری به این و آن باشد و لازم است، افرادی متعهد، متخصص، با سابقه ای درخشان و پر شور و شعور را به کار گرفت و از به کار گیری افراد نالایق – هرچند که از دوستان و خویشاوندان باشند- پرهیز کرد.(خطبة 131، نهج البلاغه) از این‌رو، بر مدیران بلند پایه است افرادی شایسته و کارآمد به کار گمارند و در این باره، خود را مخاطب این فراز از بخشنامة امام علی(ع) بدانند که فرمود: در به کارگیری کارگزارانت دقت کن و پس از آزمودن، به کارشان گمار. به میل خود، بی مشورت و از سر خودکامگی، مسئولیتی را به آنان وامگذار؛ چراکه به میل خود رفتار کردن ستمگری و خیانت است؛ کارگزاران را از میان مردم کارآزموده، با حیا، از خاندان پاکیزه و با تقوا که در مسلمانی سابقه ای درخشان دارند برگزین، زیرا اخلاق آنان گرامی تر، آبرویشان محفوظ تر، طمع ورزیشان کمتر و آینده‌نگریشان بیشتر است.( نامة53 نهج البلاغه)