در حافظه تاریخی این مکان مقدس می‌توان رویدادهای مختلفی را مرور کرد که جنس بسیاری از آن‌ها، اجتماعی یا حتی سیاسی است. در چند قرن اخیر و به واسطه شرایط کشور و نیاز به اطلاع‌رسانی و تصمیم‌گیری در امور مهم، حرم مطهر محلی برای اجتماع مردم، سخنرانی علما و جلسات بزرگان شهر بوده؛ موضوعی که شاید کمتر مورد توجه مورخان و نویسندگان قرار گرفته ‌است. در واقع می‌توان در آینه تاریخ حرم، انعکاسی از مهم‌ترین وقایع تاریخ شهر مشهد را مشاهده کرد و آنچه در سال ۱۳۴۲ش در این مکان مقدس گذشت، بخشی از همین رویدادهای تاریخی است. سال ۱۳۴۲ش در تاریخ معاصر ایران، سالی مشحون از حوادث مهم و تأثیرگذار است؛ سالی که در آن قیام ۱۵ خرداد اتفاق افتاد و آغازی برای پایان دادن به حیات رژیم پهلوی شد. در تقویم ما، روز ۱۵ خرداد، روزی سرنوشت‌ساز است و نقش مردم مشهد در وقایع پیش و پس از این روز، نقشی محوری ‌است. هنگامی که پای فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی در این شهر به میان می‌آید، جایگاه حرم رضوی، جایگاهی درخورتوجه خواهد بود. هر چند در این زمان، اداره آستان قدس در دست منصوبان رژیم سلطنتی بود، اما مردم مشهد براساس سنت دیرینه خود، اعتراض‌ها و حرکت‌های سیاسی و اجتماعی را از این مکان آغاز می‌کردند. در رواق امروز، در آستانه فرارسیدن سالروز قیام تاریخی ۱۵خرداد، با هم مروری خواهیم داشت به رویدادهایی که طی بهار سال ۱۳۴۲ش و ناشی از حوادث پیش و پس از این قیام، در حرم رضوی و اطراف آن اتفاق افتاده است.

بازتاب فاجعه فیضیه در مشهد

آغاز سال ۱۳۴۲ش، با سالروز شهادت امام صادق(ع) همزمان بود و به همین مناسبت، مجالس عزاداری در سراسر ایران و از جمله در اماکن مذهبی و بیوت مراجع برگزار می‌شد. در قم، عزاداری در مدرسه فیضیه با حمله مأموران رژیم به هم خورد و جمعی از طلاب به شهادت رسیدند و تعدادی نیز بازداشت شدند. اما این اتفاق فقط در قم نیفتاد. در مشهد نیز تعدادی از طلاب و مردم که در حال حرکت به سمت حرم رضوی بودند، مورد حمله مأموران قرار گرفتند. حمایت تعدادی از علمای حوزه مشهد از سخنان امام‌خمینی در ماجرای انقلاب سفید موجب خشم دستگاه شده ‌بود و این اقدام هماهنگ، به همین دلیل انجام گرفت. طی روزهای بعد، شهر به دلیل این بی‌حرمتی، همچنان متشنج باقی ماند و با وجود تهدیدهایی که صورت می‌گرفت، مجالس ترحیمی در شهر و از جمله در مسجد گوهرشاد برای پاسداشت یاد شهدای فیضیه برگزار شد. برخی از مورخان معتقدند حضور سیدجلال‌الدین تهرانی در کسوت نایب‌التولیه آستان قدس رضوی و استاندار خراسان، در نگرفتن تصمیم‌ برخورد شدید با برگزاری این مراسم، نقش داشت. وی در ۲۱ فروردین همان سال از مقام خود در استان خراسان عزل شد. تهرانی همان کسی است که ۱۵ سال بعد در کسوت رئیس شورای سلطنت به پاریس رفت و استعفای خود را به امام‌خمینی تقدیم کرد.

ماجرای اعلامیه امام در مسجد گوهرشاد

تا فرارسیدن خرداد ماه سال ۱۳۴۲ش، شرایط  در شهر مشهد آرام بود؛ اما خیلی‌ها می‌دانستند فجایع اتفاق‌افتاده در قم، اقشار مذهبی مشهد و طلاب علوم دینی را سخت منقلب و خشمگین کرده ‌است. اعلامیه‌های امام‌خمینی طی این مدت به دست مردم مشهد می‌رسید و در مجامع عمومی، خوانده می‌شد. با فرارسیدن ایام عزاداری اباعبدالله(ع) و برگزاری مجالس تعزیه، این اعلامیه‌ها در حد وسیع‌تری منتشر شد تا جایی که روز دهم خرداد ماه سال ۱۳۴۲ش، یکی از اعلامیه‌های امام را بر دیوار مسجد گوهرشاد نصب کردند. مشخص نشد که این اقدام، چگونه و به دست چه افرادی صورت گرفته‌ است. مردم برای خواندن اعلامیه جمع شدند و در آن بین، پاسبانی به نام شباهنگ در مقابل چشم مردم، اعلامیه را از روی دیوار مسجد کَند و پاره کرد؛ این اقدام نسنجیده او، خشم مردم را در پی داشت و موجب بروز تشنج شدیدی در مسجد گوهرشاد شد. شباهنگ پاسخ این اهانت خود را به سختی دریافت کرد و در جریان درگیری با مردم کشته شد. خبر این اتفاق به سرعت در شهر پیچید و بر تشنج موجود افزود.امام ‌خمینی پس از سخنرانی مشهور روز عاشورای سال ۱۳۴۲ش، شبانه بازداشت شد. این خبر، روز بعد در قم و تهران پیچید و قیام ۱۵خرداد با محوریت بازداشت حضرت امام و علیه اقدام‌های رژیم  پهلوی شکل گرفت. این قیام تنها در قم و تهران متمرکز نبود. همزمان با بازداشت امام، بیت برخی مراجع مشهد نیز به محاصره مأموران رژیم درآمد و حتی آیت‌الله قمی بازداشت شد و او را به تهران منتقل کردند و این اقدام سبب برپایی راهپیمایی گسترده‌ای در اطراف حرم رضوی شد. با رسیدن اخبار وقایع تهران و قم به مشهد، اعتراض‌ها بالا گرفت و معترضان به سوی حرم مطهر حرکت کردند و وارد اماکن‌متبرکه شدند. وضع داشت از کنترل مأموران خارج می‌شد، به همین دلیل مقامات استانی دستور دادند درهای حرم مطهر و مسجد گوهرشاد بسته و برگزاری نماز جماعت ممنوع شود. با هدایت تیمسار مین‌باشیان، فرمانده لشکر خراسان، نیروهای نظامی اطراف اماکن‌متبرکه مستقر شدند و از گسترش قیام جلوگیری کردند. شرایط در مشهد پس از قیام ۱۵خرداد همچنان متشنج باقی ماند و در چند نوبت سخنرانی‌هایی در مکان‌های مختلف صورت گرفت و اعلامیه‌های امام در میان مردم توزیع شد. به دلیل همین شرایط، درهای مسجد گوهرشاد تا ۲۰ خرداد ماه روی مردم مشهد و زائران بارگاه منور رضوی بسته ماند و از برگزاری نماز جماعت در آن، جلوگیری کردند.