رواق امام‌خمینی(ره) یکی از بزرگ‌ترین رواق‌های حرم مطهر است؛ رواقی با ۹ هزار و ۸۰۰ مترمربع مساحت (کمتر از یک هکتار) که با ۲۴ ستون بسیار عظیم، با فاصله تقریبی ۱۸ متر از یکدیگر و سقف‌های معلق بین آن‌ها، در زمره عظیم‌ترین سازه‌های مذهبی کشور قرار می‌گیرد. در مرکز سقف، میان هر چهار ستون، یک نورگیر لوزی شکل تعبیه شده‌ و ارتفاع آن از کف رواق، ۱۴ متر است. این رواق از آثار دوران پرتحول جمهوری اسلامی است و امکان ندارد شما خوانندگان عزیز و ارجمند به حرم مشرف شده ‌باشید و به دلیلی، از اقامه نماز گرفته تا شرکت در مراسم دعا، جشن‌های مذهبی یا عزاداری، گذرتان به آن نیفتاده باشد. با این حال، شاید ندانید محل استقرار شما در رواق امام‌خمینی(ره) تاریخچه‌ای دارد طولانی و جذاب که شاید کمتر شنیده‌ باشید. در رواق امروز می‌خواهیم سابقه تاریخی این مکان مشهور حرم رضوی را با یکدیگر مرور کنیم.

صحن موزه، پیش از صحن موزه

در محل فعلی رواق امام‌خمینی(ره)، تا پیش از سال ۱۳۸۱ صحنی بزرگ وجود داشت که مردم آن را با نام «صحن موزه» می‌شناختند؛ دلیلش هم قرار داشتن ساختمان موزه آستان‌قدس در این صحن بود. کار ساخت صحن موزه در دهه ۱۳۱۰ و پس از ساخت فلکه حضرت آغاز شد؛ فلکه‌ای که در دو بخش شمالی و جنوبی، به صورت نیم‌دایره، بالاخیابان را به پایین‌خیابان وصل و مشکل عبور و مرور وسایل نقلیه را در این مسیر حل می‌کرد. احتمالاً پس از ساخته شدن فلکه‌های شمالی و جنوبی، بخشی از توده انبوه بازارها، کاروانسراها، تیمچه‌ها و مدارس قدیمه در مجاور حرم رضوی، از بافت پیرامونی اماکن متبرکه جدا شد و فکر ایجاد یک صحن بزرگ در بخش جنوب شرقی روضه منوره، در همان زمان به وجود آمد؛ صحنی که باید با تخریب ساختمان‌های قدیمی و الحاق آن‌ها به حرم، ساخته می‌شد. اما ممکن است بپرسید تا پیش از این تاریخ، در محل صحن موزه، چه ساختمان‌هایی قرار داشت؟ نگاهی به نقشه‌های دوره قاجار به‌ویژه نقشه مهم کتاب مشهور «مطلع‌الشمس» اثر محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه، نشان می‌دهد در مکان فعلی رواق امام‌خمینی(ره)، به انضمام ساختمان قدیمی موزه، تالار تشریفات و بخشی از فضای آرامگاه شیخ بهایی، اماکنی از جمله مدرسه پایین‌پا یا «سعدیه»، کاروانسرا و تیمچه «باباغیبی»، آشپزخانه قدیمی خدام، شربت‌خانه، تیمچه حکاک‌ها و چند بنای کوچک و بزرگ دیگر قرار داشت. مدرسه سعدیه از بناهای دوره صفوی و ساخته سعدالدین محمد وزیر بود که در شماره دیروز «رواق» درباره وی و موقوفه‌هایش، اطلاعاتی را خواندید. شربت‌خانه حرم رضوی نیز احتمالاً از آثار دوره صفویه و شاید پیش از آن باشد؛ مکانی که در آن، علاوه بر تهیه و توزیع شربت در جشن‌ها و اعیاد، کار تدارک داروهای گیاهی دارالشفای حضرتی نیز انجام می‌گرفت و موقوفه‌های بسیار ارزشمندی مانند «حمام مهدیقلی‌بیک» به آن اختصاص داشت. امروزه وظایف این اماکن در بخش‌های دیگری از حرم رضوی انجام می‌شود.

از واقعه گوهرشاد تا انقلاب اسلامی

برگردیم به ماجرای ساخت صحن موزه؛ پس از تخریب مکان‌هایی که از آن یاد کردیم، فضای گسترده‌ای به وجود آمد که آن را با نرده‌های کوتاه فلزی از محیط بیرونی که شامل فلکه جنوبی می‌شد، جدا کردند. به این ترتیب، فضای جدیدی شکل گرفت که به‌تدریج و طی چند دهه، در آن ساختمان موزه، کتابخانه قدیمی، بخش‌هایی از رواق دارالزهد، تالار تشریفات و بخش جنوبی آرامگاه شیخ بهایی ساخته شد. کف صحن را هم با استفاده از سنگ «خلج» پوشاندند. صرف‌نظر از ساخت‌وسازهایی که در اطراف صحن انجام گرفت، دری از این صحن به مسجد جامع گوهرشاد وجود داشت که امروزه در مسیر کفشداری شماره ۱۰ حرم رضوی است؛ این دروازه در حافظه تاریخی خود، وقایع تلخی را ثبت کرده ‌است. در تیرماه ۱۳۱۴ هنگامی که نیروهای نظامی رضاشاه قصد حمله به متحصنان مسجد گوهرشاد را داشتند، یکی از دروازه‌های ورودی که توسط آن‌ها شکسته و سپس از مسیر آن به سوی مردم تیراندازی شد، همین دروازه بود. در واقع، صحن موزه قدیم یا رواق امام خمینی(ره) امروزی، برپایه گزارش مورخان و شاهدان عینی آن واقعه دردناک که در شب ۲۱ تیرماه ۱۳۱۴ رقم خورد، محل تجمع نیروهای نظامی و آماده‌باش آن‌ها برای حمله به مسجد گوهرشاد و قتل‌عام کسانی بود که در حریم امن حرم مطهر، گرد هم آمده بودند تا از دین و شرافت خود دفاع کنند. با این حال، اگر حافظه تاریخی این رواق بزرگ را مرور کنیم به روزهای پرفروغی هم می‌رسیم؛ مانند روزهای پر التهاب بهمن ۱۳۵۷ که در آن، تجمعات چند ده هزار نفری مردم مشهد در حمایت از انقلاب اسلامی در همین مکان برگزار می‌شد؛ مردمی که می‌آمدند تا سخنرانی‌های پرشور علما و شخصیت‌های انقلابی، مانند شهید سیدعبدالکریم هاشمی‌نژاد را بشنوند. حتی در سال‌های بعد و دوران دفاع مقدس، صحن موزه به محل تجمع بسیجیان داوطلبی تبدیل شد که پیش از اعزام به جبهه و برای وداع با امام رضا(ع) در این مکان اجتماع می‌کردند. خاصیت تاریخ همین است و می‌شود در آن، روزهای غم و شادی را در یک مکان، به صورت توأمان مرور کرد. در دهه ۱۳۸۰ش. و با توجه به نیاز مبرم حرم مطهر به مکان مسقفی که بتواند در ایام گرم تابستان یا سرد زمستان، میزبان زائران پرشمار باشد، طرح مسقف کردن صحن موزه و تبدیل آن به رواق امام خمینی(ره) کلید خورد و به‌تدریج ساخت و تزئین آن با آینه‌کاری و کاشی‌های بسیار زیبا و چشمنواز ادامه یافت و همزمان کار ایجاد رواق دیگری با عنوان «دارالمرحمه»، در زیرزمین صحن موزه به انجام رسید؛ رواقی با گنجایش حدود ۱۰ هزار نمازگزار و مساحتی افزون بر ۷ هزار و ۹۰۰ مترمربع که در سال ۱۳۹۲ش. افتتاح شد و از نظر تزئینات مبتنی بر هنر اسلامی، یکی از نمونه‌های برجسته و عالی ساخته شده طی دهه‌های اخیر است.