روزگاری بود که برخی حُکّام از فروش خدمت، کسب درآمد می‌کردند و بازتاب این رفتار به دور از انصاف و خرد را نادیده می‌گرفتند. در رواق امروز، می‌خواهیم با هم تاریخ اعطای خدمت در آستان قدس رضوی را مرور کنیم؛ تاریخی که به طور رسمی، چیزی حدود ۵۰۰ سال قدمت دارد و فرازونشیب‌های فراوانی را از سر گذرانده ‌است.

از آغاز تا عصر صفویه

اعطای حکم خدمت و صدور اجازه خدمتگزاری در حرم رضوی برابر مقررات آستان قدس است. افرادی که مفتخر به گرفتن این حکم می‌شدند، می‌توانستند به لباس مخصوص خادمی ملبس و به فعالیت در بخش‌های مختلف خدمت‌رسانی در اماکن‌متبرکه مشغول شوند؛ بخش‌هایی مانند دربانی، فراشی، کفشداری و ... . به احتمال زیاد روند جذب خادمان حرم رضوی براساس نظر متولیان و همچنین روندی که واقفان برای اداره موقوفات خود بر حرم رضوی وضع کرده بودند، صورت می‌گرفت و به نظر می‌رسد موضوع موروثی شدن خدمت در اماکن‌متبرکه از همان زمان و با تفاوت‌های ناشی از دوره‌های تاریخی، مرسوم بوده‌ است. بنابراین اگر شنیده‌اید خادمان رسمی و قدیمی‌ حرم براساس رسمی قدیمی این موقعیت را از پدران و اجداد خود به ارث برده‌اند، آغاز این رسم مربوط به دوره پیش از صفویه است و شاید قدمتی حدود ۷۰۰سال داشته باشد. در کار عزل و نصب خادمان چه پیش و چه پس از صفویه، متولی دخالت مستقیم داشت؛ اما حکام و سلاطین وقت هم می‌توانستند با حکم مستقیم، شخص یا اشخاصی را به خادمی حرم رضوی منصوب کرده و این افتخار را در خاندان آن‌ها موروثی کنند. از جمله قدیمی‌ترین احکام حکومتی باقیمانده در این زمینه، حکم صادره از سوی شاه‌تهماسب یکم‌صفوی در سال ۹۸۲ق است که در آن به سپردن مشاغل آستان‌قدس به خادمانی که «ارثاً و استحقاقاً» شایسته آن هستند اشاره و حکم خدمت در کسوت «کلیدداری ضریح‌مطهر» به عبدالکریم بابلکانی اعطا شده‌ است.

رسم‌های ناشایست عصر قاجار و پهلوی

نظم و نسقی که صفویان در سازمان آستان‌قدس رضوی به وجود آوردند، دوامی نداشت و در دوره‌های بعد و به ویژه در عصر قاجار رنگ باخت. ثروت بزرگی ناشی از نذورات و موقوفات توجه بسیاری از شاهزادگان و درباریان قاجاری را به خود جلب می‌کرد و همین مسئله سبب شد تعدادی از آن‌ها با دریافت حکم خدمت از شاه قاجار سالانه مبالغ گزافی را به بهانه‌های مختلف از خزانه آستان‌قدس بردارند.این وضعیت چنان بغرنج شد که در نهایت ناصرالدین‌شاه قاجار طی فرمانی در سال ۱۲۸۴ق، دستور داد طالبان خدمت افتخاری در حرم رضوی از آن به بعد باید «خودشان از عهده مخارج خدمت یا گرفتن نایب‌الخدمه برآیند». با این حال، این فرمان هم نتوانست مشکل به وجود آمده را حل کند و این مسئله در قالب فروختن خدمت، دوباره خودش را نشان داد. به این ترتیب که افراد ثروتمند، به هر دلیلی با پرداخت پول کلانی به مسئولان وقت می‌توانستند حکم خدمت دریافت کنند. با اینکه پس از پیروزی انقلاب مشروطه انجام این کار ممنوع اعلام شد، ولی کسی جلودار دربار قاجار و افرادی که به عنوان متولی به مشهد می‌فرستاد، نبود.

در دوره پهلوی اوضاع  به طرز وحشتناکی بدتر شد. از سال ۱۳۳۵ش، دو سال پس از کودتای ۲۸ مرداد، مسئولان رژیم فروش حکم خدمت در آستان‌قدس رضوی را رسمی کردند؛ افراد می‌توانستند در آن زمان با پرداخت ۳هزار ریال که وجه گزافی بود، هم خادم حرم شوند و هم از یک محل دفن استفاده کنند. این مبلغ در سال‌های بعد به تدریج افزایش سرسام‌آوری یافت. در این شرایط به جز خادمانی که به صورت موروثی به خدمت در آستان‌قدس رضوی مشغول بودند، بقیه و به ویژه خادمان افتخاری از افراد طبقات متمول و بالای جامعه انتخاب می‌شدند؛ رویکردی که سبب می‌شد افراد طبقات میانی و مستضعفان در آرزو و حسرت این کسوت مقدس باقی  بمانند.

انقلاب اسلامی و تغییر بنیادین شرایط

با پیروزی انقلاب‌اسلامی، تحولی عمیق در این مسئله به وجود آمد؛ فروش خدمت به کلی ممنوع شد و حکم خدمت برای متقاضیانی که واجد شرایط بودند، به رایگان اعطا شد. افراد متقاضی افزون بر شرایط عمومی مانند سلامت جسمانی مورد نیاز برای انجام خدمت و متأهل بودن، باید از نظر تحصیلات و همچنین خدمات عمومی در جامعه، جایگاه و موقعیت خاصی می‌داشتند. به این ترتیب نسل جدید افرادی که حکم خدمت دریافت کردند در درجه اول نخبگان علمی، فرهنگی و ورزشی کشور و پس از آن، جوانان و افراد مؤمن و متعهدی بودند که شایستگی پوشیدن لباس خادمی حرم مطهر امام رضا(ع) را داشتند؛ جوانان و افرادی از طبقات مختلف جامعه که براساس صلاحیت فردی و نه تمکن مالی، افتخار خادمی در حرم را پیدا می‌کنند.