در ایران برای نخستین بار از دوره محمدشاه قاجار، هنر عکاسی به کار گرفته شده و در عصر ناصری، استفاده از آن متداول شد. با این حال تا مدت‌ها استفاده از این هنر مختص طبقه اشراف و اعیان بود. در صفحه رواق، یک بار به تفصیل درباره سابقه عکاسی در آستان قدس سخن گفتیم و امروز قصد تکرار آن را نداریم؛ آنچه سبب شد دوباره به بیان این صحبت‌ها بپردازیم، انتشار سندی قدیمی و ۱۱۶ساله از حرم رضوی در صفحه امروز است؛ تصویری که در پنجم اسفند ماه سال ۱۲۸۴ برداشته شده و برخلاف تصاویر احتمالی و هم‌قدمت موجود، فضای خالی یا مراسم عبادی در مسجد گوهرشاد را نشان نمی‌دهد بلکه بیانگر یک اجتماع بیشتر سیاسی با حضور والی خراسان، شخصیت‌ها و علمای شهر مشهد است و این نکته را که پیشتر هم به آن پرداختیم، تأیید می‌کند که مسجد جامع گوهرشاد از گذشته کانون اجتماعات مردمی و تصمیم‌گیری‌های سیاسی و اجتماعی شهر مشهد بوده‌ است.

شرح ظاهری عکس

تاریخ برداشتن عکس، چنان‌ که عکاس آن، میرزا فرج‌الله، با خط شکسته در بالای آن درج کرده، ۲۹ذی‌الحجه سال۱۳۲۳قمری برابر با پنجم اسفندماه سال ۱۲۸۴خورشیدی است. به عبارت دیگر فضای ۱۱۶سال پیش مسجد گوهرشاد را نمایش می‌دهد. ستون‌های مربوط  به «مسجد پیرزن» در وسط محوطه دیده می‌شود که داستان مربوط به آن را مفصلاً در یکی از شماره‌های رواق خدمتتان عرض کردیم. در قسمت چپ عکس می‌توانید بخشی از جوی آب مربوط به قنات مسجد را ببینید که اصل آن مربوط به دوره صفوی است. در این زمان، هنوز ماجرای پمپاژ آب از باغ منبع در قریه سعدآباد و حکایت‌های مربوط به آن، اتفاق نیفتاده‌ بود. نکته دیگر عکس، وجود دو حوض در قسمت شمالی و شرقی مسجد پیرزن است که فواره دارند و البته این فواره‌ها نه با برق و پمپ که با فناوری‌های مهندسی قدیم کار می‌کردند. با دقت بیشتر می‌توانید دریابید که محل منبر «صاحب‌الزمانی» در همین جای فعلی آن قرار داشته و امروزه تغییری نکرده ‌است. همچنین در ضلع شمالی مسجد پیرزن، اتاقکی را با در بسته می‌بینید که کاربری آن معلوم نیست و احتمالاً انبار تدارکات مربوط به مسجد باشد. نکته آخر اینکه، عکس با تکنیکی خاص برداشته شده ‌است و عکاس از فن تلفیق دو تصویر در یک عکس بهره می‌برد و ظاهراً این کار برایش بسیار مهم بوده ‌است؛ زیرا در پایین تصویر و در قابی سیاه‌رنگ نوشته:«دو دستگاه عکس است، فرج‌الله در یک دستگاه نمایش می‌دهد». در واقع او عکسی از داخل ایوان مقصوره مسجد که تعدادی از علما را به همراه نیرالدوله نشان می‌دهد، با تصویر صحن اصلی و البته با تکنیکی که آن روزها جذاب و تازه بوده، تلفیق کرده‌ است؛ در عکس مربوط به ایوان‌مقصوره فردی که وسط قرار گرفته، نیرالدوله و روحانی نشسته در سمت چپ او، میرزامحمد آقازاده فرزند آخوندخراسانی و از علمای مدافع مشروطه در ماه‌های بعد دیده می‌شود.

حکایت عکس گرفتن

فرج‌الله، عکاس این عکس، در بالای آن می‌نویسد:«حسب امر حضرت مستطاب اشرف اقدس اعظم شاهزاده سلطان‌حسین میرزا نیرالدوله، فرمانفرمای مملکت خراسان و سیستان دامت عظمته مجلسی از طبقات حجج [اسلام] و اعیان مشهد مقدس در مسجد گوهرشاد برگزار شد و امر به ثبت تصویر شد به تاریخ۲۹ ذی‌الحجه ۱۲۳۲».

 با توجه به تاریخ برداشتن عکس، این تصویر مربوط به روزهای پایانی دور اول حکومت نیرالدوله در خراسان است که البته خیلی طولانی نبود (او بعدها در دهه ۱۲۹۰خورشیدی، یک بار دیگر والی خراسان شد).

 وی چند ماه پس از قیام مردم مشهد علیه ظلم آصف‌الدوله، فرمانروای قبلی و رخ دادن ماجرای حمله به حرم مطهر و کشتار مردم، جایگزین والی قبلی شد، اما نتوانست در وضعیت وخیم ایجاد شده، تغییری به وجود آورد و خودش نیز براساس گزارش‌های موجود، بر این بحران‌ها اضافه کرد و این مسئله بعدها زمینه را برای آغاز اعتراض‌های مردم مشهد و گسترش عدالتخواهی فراهم کرد. از دلیل برگزاری این جلسه، اطلاعی در دست نداریم؛ اما با توجه به برداشتن آن در روزهای پایانی حضور نیرالدوله در مشهد، احتمال می‌رود جلسه تودیع وی باشد.