«و از آنجا-یعنی خواف و زاوه-کامیاب و کامران با بندگی‌ شاه جهان آمدند و عزم طوس کردند و ربیع الاخر محمح الفقرای طوس بر در باغی که‌ امیر ارغون بنا نهاده است خیمه نسیج زدند و حمح الفقرا مجمع الامرا گشت... «اما مرحوم علامه قزوینی با اشکالی که دو کلمه ناخوانای محمح و حمح برای ایشان در برمی‌داشته است، در حاشیه یادداشت فرموده‌اند:» واژگان یاد شده بحج و حج است، یعنی که جمله چنین است به حج الفقرای طوس‌ خیمه زدند و حج الفقرا مجمع الامرا گشت. و حج الفقرا البته تعبیر دیگری است از مشهد مقدس.»
شاید دریافت سریع صورت اصلی واژه برای خراسانی‌ها از این رو بی‌اشکال باشد که این تعبیر را در چاووشی‌های قوافل زوارحضرت رضا(ع) بسیار شنیده‌اند به این‌ صورت که: «اغنیا مکه روند و فقرا رو به تو آرند.... جان به قربان تو شاها که تو حج فقرایی....» اما هیچ وقت فکر کرده ایم که چرا از زیارت امام رضا(ع) به حج فقرا تعبیر شده است؟ قطعا این پرسشی است که شاید به ذهن بسیاری از عاشقان حضرت متبادر می‌شود، برای بررسی بیشتر جایگاه زیارت امام هشتم(ع) و تعریف حج فقرا با استاد سید مرتضی خاتمی خوانساری، استاد اخلاق و معارف اسلامی گفت و گو کرده ایم که در ادامه می‌خوانید.

استاد! برای ورود به بحث در فضیلت زیارت حضرت ثامن الحجج(ع) چه مفاهیمی قابل طرح است؟
- فضیلت زیارت امام رضا(ع) بیش از آن است که به قلم و تفکر ما توصیف شود، زیارت حضرتش برابر با آمرزش گناهان و رستگاری ثبت شده، چنانکه از رسول خدا(ص) نقل شده که فرمودند: «بزودى پاره اى از تن من در زمین خراسان مدفون گردد و هیچ مؤمنى او را زیارت نکند، مگر آن که خداوند متعال بهشت را بر او واجب و بدنش را بر آتش جهنم حرام کند».
ضمن این که روایاتى در فضیلت زیارت آن حضرت وارد شده که درباره زیارت هیچ یک از معصومین(ع) وارد نشده است و این به دلایل مختلفى است که یکى از آنها این است که فقط شیعیان خالص اثنی عشرى به زیارت مرقدش مى‌شتابند و از برکات تربتش بهره مى‌گیرند و به پیروى از مکتبش افتخار مى‌کنند، البتّه همان گونه که بارها به همه مسلمانان تأکید شده عارف بحقّ آن حضرت بودن، شرط قبولى زیارت است.

عارف به حق امام رضا(ع) شدن، چگونه در ما محقق می‌شود؟
- عرفان بحق امام هشتم(ع) زمانی در وجود ما متبلور می‌شود که بدانیم برای چه به زیارت آمده ایم، زیارت برای دنیا و آخرت ما چه رهآوردی دارد، نکته دیگر این که بدانیم هشتمین حجت خدا در راه اعتلای دین و رستگاری بندگان خدا در مدت وقوف در سرای خاکی دنیا چگونه جان در طبق اخلاص گذاشتند و هرگز در برابر زر و زور تسلیم نشدند.
به بیان دیگر شناختن حق امام رضا(ع) زمانی محقق می‌شود که بدانیم آن حضرت چگونه از دانش و اندیشه دینی خود بهره گرفتند و طاغوت زمان را به زانو در آوردند. خوب است در این باب به حدیثی از حضرت جواد(ع) اشاره کنم که فرمودند: «من از جانب خداوند متعال ضمانت بهشت مى‌کنم براى کسى که قبر پدرم را در طوس زیارت کند، در حالى که به حق آن حضرت معرفت داشته باشد». نکته دیگر این که در آشکار و پنهان بر صراط مستقیم این ولی خدا استوار بمانیم و هرگز از عهد خود برای ولایتمداری عدول نکنیم، این موارد نکات ارزشمندی هستند که راه عارف شدن به حق آن حضرت را برای ما هموار می‌کنند.

چرا به زیارت امام رضا(ع) بیش از زیارت امام حسین(ع) تأکید شده است؟
- برای پاسخ به این سوال به روایتی اشاره می‌کنم: شاه عبدالعظیم حسنی فرمود: به حضرت جواد (ع) عرض کردم که به زیارت قبر حضرت سیدالشهدا (ع) مشرف شوم یا به زیارت پدرتان حضرت رضا(ع)؟ فرمود : زیارت پدرم اما اندکى درنگ کن؛ سپس داخل اندرون شد، بعد - در حالى که اشک‌هایش بر رخسارش جارى بود - خارج شد و ...سپس فرمود : زائران امام حسین (ع) بسیارند؛ اما زائران پدرم کم هستند.
و باز در روایتی دیگر فرمود: زیارت پدرم برتر است، زیرا حضرت ابا عبدا... الحسین (ع) را همه مردم زیارت مى‌کنند، اما پدرم را جز خواص شیعه زیارت نمى‌کنند. زیرا هر فرقه‌اى از شیعه امام حسین (ع)را از جهات مختلفى از قبیل شهادت آن حضرت بخصوص فرزند بى‌واسطه حضرت زهرا (ع) بودن محترم مى‌شمارند و فرق دیگر شیعه از قبیل: کیسانیه، زیدیه، اسماعیلیه و واقفیه و... امامت حضرت سیدالشهدا را پذیرفته اند؛ اما در این میان، حضرت رضا(ع) ویژگى خاصى دارد که اغلب انشعابات تشیع، قبل از ایشان بوده و باقی‌مانده از فرقه‌های مختلف همین خواص شیعه هستند که به ولایت حضرت رضا(ع) معتقدند و تعدادشان نسبت به بقیه کمتر است؛ لذا در روایات «عارفا بحقه» قید شده یعنى ایشان را «امام واجب الاطاعه» بداند .

پس به همین دلیل است که زائر امام رضا(ع) بر سایر زائران ائمه(ع) برتری دارد؟
- بله و زائر حضرت رضا (ع)از زوار تمام انبیاء و اولیا و ائمه افضل و با ارزش تر است. چنانکه سلیمان بن حمص گفت: از موسى بن جعفر (ع) شنیدم که مى‌فرمود: هر کسى قبر فرزندم على بن موسی الرضا(ع)را زیارت کند، خداوند ثوابى معادل 70 هزارحج به او عطا مى‌فرماید. با تعجب گفتم: 70 هزار حج؟!
فرمود: آرى 70 هزار حج. فرمود : بعضى از حج ها در پیشگاه خدا مقبول نمى‌شود. هر کس فرزندم را زیارت کند یا شبى در کنار قبر او به سر برد، مانند کسى است که خداوند را در عرش زیارت کند .باز با تعجب پرسیدم مانند کسى که خدا را در عرش زیارت کند؟! فرمود: آرى. روز قیامت، در عرش خدا چهار نفر از پیشینیان : نوح، ابراهیم، موسى و عیسى (ع)و چهار نفر از آخر الزمان: محمد، على، حسن و حسین (ع) گرد خواهند آمد و بعد، این مجلس ادامه خواهد یافت. یعنى غیر از این هشت نفر دیگران هم خواهند بود. زوار قبور ائمه با ما در همین جلسه شرکت خواهند داشت. بالاترین درجه و با ارزش ترین عطیه و عنایت، مخصوص زوار فرزندم على بن موسى الرضاست .

به برابری زیارت امام هشتم(ع) به حج اشاره کردید، چرا زیارت ایشان به حج فقرا مشهور است؟
- به نکته مهمی اشاره کردید، چرا که در اقوال و اسناد تاریخی بر این مساله تأکید شده و از گذشته‌های دور همه مومنین زیارت امام رضا(ع) را برابر با حج فقرا می‌دانستند و امروز هم همین عبارات در میان زوار سینه به سینه منتقل می‌شود.
زیارت امام رضا(ع) از راه های دور و نزدیک سفارش شده، اما برای زائری که رنج سفر را بر خود هموار کرده و راهی مشهد می‌شود، ثواب دو چندانی در نظر گرفته می‌شود.
زیارت مقبول امام رضا(ع) برابر با 70 هزار حج است، واقعاً مگر یک حاجی چندین بار فرصت رفتن به خانه خدا را دارد؟ آیا سفر حج برای همه قبل از وفات میسر می‌شود؟ زیارت امام رضا(ع) برای اهالی دل که توان و تمکن سفر خانه خدا را ندارند، حجی متفاوت است و این در حالی است که زائر امام رضا(ع) از دنیا می‌رود و می‌بیند بدون رفتن به خانه خدا برای او هزاران سفر حج مقبول ثبت شده است.
هستند بسیاری از عاشقان که تا آخر عمر با آرزوی زیارت خانه خدا زندگی می‌کنند و می‌میرند و این در حالی است که یک زیارت عاشقانه آنها با حضرت رضا(ع) برابر با حجی مقبول محاسبه می‌شود، زیرا براى زوار حضرت رضا (ع)ضمانت شده است که خداوند گناهان گذشته و آینده آنها را مى‌بخشد و چه حجی از این بالاتر که خدا بندگان خود را در نهایت رستگاری قبول کند.