به مناسبت روز مردم‌شناسی، سری به مرکز اسناد آستان قدس رضوی زده و با یکی از کارشناسان این مرکز صحبت کرده‌ایم.

رابطه اسناد تاریخی با مردم‌شناسی

کارشناس مسئول ارزشیابی و پیش‌آرشیو اسناد در اداره اسناد سازمان کتابخانه‌های آستان قدس رضوی می‌گوید: زندگی اجتماعی مردم از طریق تعاملات اجتماعی میان افراد گسترده می‌شود و تعامل اجتماعی یعنی تمایل افراد به برقراری رابطه با یکدیگر که براساس فطرت انسانی آن‌هاست و سبب وحدت و گسترش روابط اجتماعی و همبستگی میان اعضا جامعه می‌شود.

«زهرا فاطمی مقدم» ادامه می‌دهد: واسطه تعامل میان افراد، معانی بوده و معانی شامل رفتارهای مختلف فرهنگی، مذهبی و دینی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و... می‌شود و در این میان، فرهنگ دینی و رفتارها و مراسم مذهبی، بخشی از زندگی اجتماعی مردم به شمار می‌آید.

بررسی زندگی روزانه مردم در ادوار مختلف تاریخ ایران به دلیل کمبود داده‌ها و اطلاعات کار مشکلی است، البته به صورت پراکنده می‌توان این داده‌ها و اطلاعات به ویژه در مورد دوره‌های گذشته تاریخی را در سیاحت‌نامه‌ها، سفرنامه‌ها و برخی کتاب‌های تاریخی سراغ گرفت که در آن‌ها از آداب و رسوم و سنت‌ها و زبان و به طور کلی فرهنگ و خرده فرهنگ‌های مردم مطالبی جمع‌آوری شده است. تنوع موضوعی اسناد و ارتباط آن با حوزه‌های مختلف زندگی مردم، افق‌های جدیدی را پیش روی پژوهشگران حوزه مردم‌شناسی قرار می‌دهد تا بتوانند با رویکرد تحلیلی به مطالعه این اسناد بپردازند.

از تشکیلات اداری و مالی تا خورد و خوراک مردم

فاطمی مقدم در ادامه سخنانش می‌گوید: سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی با بیش از ۳۰ میلیون مدرک اطلاعاتی یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین گنجینه‌های آثار موزه‌ای، خطی و اسنادی در کشورهای اسلامی است. همه این اسناد هم طی سال‌ها توسط افراد مختلف به آستان مبارک امام هشتم(ع) تقدیم شده است. این اسناد، اطلاعات بسیار ارزشمندی در حوزه مردم‌شناسی در دوره‌های مختلف تاریخی از زمان صفویه تا زمان معاصر را در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهد.

وی درباره محتوای این اسناد اضافه می‌کند: بسیاری از اصطلاحات و مضامین به کار رفته در سیستم تشکیلات اداری، مشاغل، تفکرات مالی، عناصر اجتماعی، دیدگاه‌های فرهنگی، کارکردهای موقوفاتی، طب، بیماری‌های رایج و... مربوط به گذشته ایران هم در این اسناد قابل مشاهده است. یعنی محتوای این اسناد می‌تواند بیانگر شرایط فکری و روند تغییر و توسعه تفکر جامعه در هر دوره تاریخی باشد.

این کارشناس مسئول ارزشیابی اسناد همچنین معتقد است شما حتی می‌توانید در این اسناد وضعیت معیشت مردم و نوع خورد و خوراکشان را پیدا و بررسی کنید. برای مثال انواع غذاهای دوره‌های خاص از آش‌های مختلف ایرانی تا پلو و خورش‌ها یا نوع گوشت مصرفی طبقات مختلف مردم را ببینید. خلاصه اینکه محتوای اسناد فقط به مسائل رسمی ختم نمی‌شود.

همچنین در اسناد مورد نظر، به جز اطلاعاتی در مورد نظر و وقف و موارد مصرف آنها ، می توان اطلاعات مهمی در حوزه های امور اقتصادی موجود را هم دید.

ضمن اینکه میزان و شکل های مختلف حقوق دریافتی برخی مشاغل و قیمتهای اجناس در دوره های مختلف و نیز برخی قراردادهای اجتماعی که متضمن مسائل مالی نظیر اجاره نامه ها، مبایعه نامه ها  به همراه اصطلاحات رایج و مرسوم در حوزه های اقتصادی به ویژه کشاورزی و روابط میان مالک و زارع، روش‌های رایج کشاورزی و... بیان کننده مفاهیم و موضوعاتی هستند که به مسائل اقتصادی مربوط می شوند.

و دیگر مسائل

فاطمی مقدم در پایان تأکید می‌کند: شناخت تفکرات دینی و مذهبی و نقش و تأثیر آنان در جامعه به همراه مسائل و مشاغل مذهبی، جایگاه علما و روحانیون در جامعه، مراسم مذهبی و چگونگی برپایی آن‌ها از دیگر اطلاعات اسناد آستان قدس رضوی در حوزه تاریخ اجتماعی و مردم‌شناسی هستند که در این بخش تداوم و تحولاتی هم در آداب و رسوم مذهبی در میان مردم مشاهده می‌شود.

در واقع این بخش یکی از شاخص‌ترین اطلاعات و داده‌های اسناد موجود در آستان قدس رضوی است که امکان آشنایی با طبقات اجتماعی، مشاغل و حرفه‌ها در یک دوره خاص و نیز اعتقادات و تفکرات دینی به همراه شناخت گروه‌های اجتماعی و مذهبی را برای پژوهشگران فراهم می‌کند.

ما در این اسناد حتی می‌توانیم درباره نقش زنان در جامعه آن روز و یا تأثیر حضور آن‌ها در مسائل و مشکلات رخ داده برای جامعه نشانه‌هایی را پیدا کنیم.