این‌ها در حالی است که مروری بر سیره ائمه(ع) به‌ویژه امام مهربانی‌ها حضرت شمس‌الشموس(ع) به خوبی به ما مهارت‌های ارتباط مؤثر را می‌آموزد. در بررسی ابعادی از این سیره با «علی جانفزا»، محقق و مدرس دانشگاه و مؤلف کتاب «مهارت‌های ارتباط مؤثر در سیره امام رضا علیه‌السلام» گفت وگویی ترتیب داده‌ایم که در ادامه مشروح آن تقدیم حضورتان می‌شود.
سیره امام رضا(ع) به عنوان امامی که شرایط مختلفی از هدایت و راهبری جامعه را در مدینه و پس از آن با ولایتعهدی اجباری در خراسان تجربه کرده‌اند، در حوزه ارتباطات میان‌فردی چه آموزه‌هایی دارد؟
باید توجه داشت ارتباطات میان فردی برای هر شخصی به‌خصوص رهبر دینی موردتوجه و مهم است از این‌رو، این مسئله در سیره اهل بیت(ع) ظهور و بروز زیبایی دارد. امام رضا(ع) نیز در بدو امامت با جامعه مسلمان آن زمان در مدینه در ارتباط بودند و پس از آن در ماجرای ولایتعهدی اجباری مأمون، مسیری طولانی را می‌پیمایند تا به مرو برسند.
با توجه به آنکه تعمد دستگاه خلافت بر آن بود در این سفر حضرت ثامن‌الحجج(ع) را از جایی عبور دهند که شیعیان حضور پررنگ نداشته باشند اما باز هم جلوه‌هایی زیبا و درس‌آموز از ارتباطات ایشان با مردم در تاریخ به یادگار مانده است. یعنی اگرچه در مدینه، در مسیر هجرت و نیز در خراسان آن روزگار شیعه حضوری پررنگ نداشت و پیروان و محبان اهل بیت(ع) معدود و در اقلیت بودند اما سیره رفتاری و مهارت‌های ارتباطی امام رضا(ع) به گونه‌ای تأثیر کرد که در دل‌ها نفوذ و آن‌ها را با خود همراه کردند، سیره‌ای که تا امروز هم ماندگار بوده و آثار فراوان داشته است.
اگر بخواهیم به قله‌ها و نقاط اوج سیره امام رضا(ع) در ارتباط مؤثر دست یابیم، چه نقاط عطفی پیش روی ما قرار می‌گیرد؟
نکته مهمی که در سیره ارتباطی امام رضا(ع) مشهود و بسیار مؤثر است شناخت مخاطب و سخن گفتن به تناسب فهم و درک او است، حتی احادیثی از ایشان وجود دارد که امام رضا(ع) به زبان مخاطب با وی سخن گفته‌اند.
همچنین است در مناظرات ایشان با اندیشمندان ادیان و مکاتب که به خوبی مخاطب را شناخته و با او ارتباط گرفته‌اند و به تناسب فهم و درک او، سؤالات و شبهات را پاسخ داده‌اند. با توجه به آنکه فصل مهمی از سیره امام رضا(ع) به مناظرات حضرت(ع) با ارباب و بزرگان مکاتب و ادیان اختصاص دارد، رعایت احترام طرف مقابل، حفظ حرمت و اعتقادات وی و سخن گفتن در سطح فهم او با ابزارهای کلامی و غیرکلامی در سیره ایشان موج می‌زند و این ارتباط مؤثر برکات بسیاری برای اسلام و تشیع داشته است.
امام رضا(ع) برای ارتباط مؤثر چه ابواب و مؤلفه‌هایی را قائل هستند و در مقابل چه موانعی را سد ارتباط مؤثر و کاربردی می‌دانند؟
در مهارت‌های ارتباطی عوامل برقراری ارتباط مؤثر و مجموعه‌ای از موانع ارتباط مؤثر داریم؛ برخی از عوامل، داخلی و در درون آدمی است، شامل زیرساخت‌های درونی همچون مثبت‌نگری، عفو و بخشش، قدرشناسی، اعتمادآفرینی، نیکو و نرم سخن گفتن و... که باید تقویت شود، این مؤلفه‌ها به خوبی در احادیث امام رضا(ع) مشهود است و بر رعایت آن‌ها تأکید شده است.
یکی از زیرساخت‌های درونی در ارتباط مؤثر، دانش و آگاهی است؛ هر چه انسان از افراد پیرامونی خود شناخت بیشتری داشته باشد ارتباط بهتری با آن‌ها می‌گیرد. برای مثال یک خبرنگار هر مقدار اطلاعات بیشتری از مصاحبه‌شونده داشته باشد، بهتر می‌تواند با او مصاحبه کرده و خبر و تحلیلی جدید خلق کند. این اصلی است که امام رضا(ع) در ارتباط با دیگران به‌ویژه در مناظرات خود به‌شدت رعایت کرده‌اند. چنان‌که در مناظره با جاثلیق و راس الجالوت با آرا و عقاید و طرز فکر آن‌ها آشنایی کامل داشتند و آن مواضع و افکار را شرح داده و با استناد به همان، با آن‌ها مناظره کرده‌اند. علاوه بر این، ابواسماعیل سندی می‌گوید: خدمت امام رضا(ع) رسیدم. من عربی درست بلد نبودم و به زبان سندی سلام کردم و آن حضرت(ع) به زبان سندی جوابم را داد و تا آخر با زبان سندی با آن حضرت(ع) حرف زدم.
درباره موانع ارتباط مؤثر و رفع آن‌ها از امام رضا(ع) برای ما چه آموزه‌هایی به یادگار مانده که از مشکلات امروزمان گره‌گشایی می‌کند؟
موانع یا بازدارنده‌های ارتباط مؤثر نیز در سیره امام رضا(ع) تشریح و تأکید شده که باید از آن‌ها دوری کنیم. این موانع هم ریشه‌های درونی دارند و هم علل رفتاری، مثل حسد که مانع از ارتباط مؤثر است. امام رضا(ع) می‌فرمایند: «بخیل را آسایشی نیست و حسود را خوشی و لذتی نیست و زمامدار را وفایی نیست و دروغگو را مروت و مردانگی نیست». در نگاه امام رضا(ع) تکبر، کینه و عداوت، خودخواهی و امثال آن‌ها از بازدارنده‌های ارتباط مؤثر هستند.
با توجه به شهرت امام رضا(ع) به امام رئوف، این رأفت و مهربانی چقدر در ارتباط مؤثر و رفع موانع و بازدارنده‌های آن مؤثر است و از حضرت(ع) در این باره چه آموزه‌هایی برای ما به یادگار مانده است؟
از جلوه‌های بی‌مثال رأفت امام رضا(ع) شیوه ایشان در بخشش و انفاق است. نقل است در مجلسی مردم از امام رضا(ع) سؤال می‌کردند و از احکام حلال و حرام می‌پرسیدند و امام رضا(ع) پاسخ آن‌ها را می‌دادند. ناگهان مردی بلند قامت و گندمگون وارد مجلس شد و سلام کرد و به امام(ع) عرض نمود: من از دوستان شما و پدر و اجداد شما هستم. در سفر حج، پولم تمام شده و خرجی راه ندارم تا به وطنم برسم. اگر امکان دارد خرجی راه را به من بده تا به وطنم برسم. خداوند مرا از نعمت‌هایش برخوردار نموده است، وقتی به وطن رسیدم، معادل آنچه به من داده‌ای از جانب شما صدقه می‌دهم، چون خودم مستحق صدقه نیستم.
امام(ع) رفتند و پس از چند دقیقه بازگشتند و از بالای در، دستشان را به سوی مسافر دراز کردند و فرمودند: این دینارها را بگیر و خرجی راه خود را با آن تأمین کن و این مبلغ مال خودت باشد، دیگر لازم نیست از ناحیه من، معادل آن را صدقه بدهی، برو که نه تو مرا ببینی و نه من تو را ببینم. مسافر خراسانی پول را گرفت و رفت. وقتی از چرایی این شیوه پرسیدند، حضرت(ع) فرمودند: از آن ترسیدم که شرمندگی سؤال را در چهره او بنگرم از این رو که حاجتش را برمی‌آورم!
این‌ها همه جلوه‌هایی از رأفت رضوی در ارتباط با دیگران است. شیوه برخورد امام رضا(ع) با اطرافیان اعم از خدمه و کارگران، اطرافیان و خانواده و... نیز به خوبی این رأفت را نشان می‌دهد. یکی از مهربان‌ترین ائمه ما امام رضا(ع) هستند بارگاه ایشان در همه تاریخ پابرجا بوده است و هزاران موقوفه در تاریخ داشته‌اند؛ یک دلیل مهم این است که هر حاجتی به ایشان می‌گوییم دست خالی بازنمی‌گردیم از فقیرترین تا غنی‌ترین زائران وقتی رأفت رضوی را می‌بینند با عشق، اموال خود را وقف می‌کنند. این رأفت زبانزد خاص و عام بوده و خودم به شخصه شواهد آن را دیده و شنیده‌ام. قطعاً این رأفت در ارتباط مؤثر امام(ع) با دیگران تأثیر داشته و برای ما نیز کارگشاست.
یکی از مشکلات امروز جامعه ما نداشتن تحمل و صبوری و ناشکیبایی در مقابل آرا و افکار مخالف است، سیره ارتباطی امام رضا(ع) در این باره چه نسخه‌های شفابخشی دارد؟
پرهیز از پرخاش و خشم و استفاده بجا از غضب در سیره امام رضا(ع) نیز جای خود را دارد؛ اگرچه مأمون عباسی درصدد بود با مناظرات، امام رضا(ع) را تخریب شخصیتی کند و پایگاه اجتماعی سیاسی خود را ارتقا ببخشد و اصلاً برای چنین اهدافی بود که امام(ع) را به اجبار ولیعهد خود کرد، اما سیره و اخلاق متعالی امام رضا(ع) همه رشته‌های او را پنبه کرد، چراکه ایشان علم و شیوه ارتباط با مردم را داشتند و فضا به نفع ایشان تغییر کرد.
حضرت(ع) نه در مناظرات اما در ارتباط با برخی از اطرفیان خشم کنترل‌شده داشتند همچنین است در تربیت فرزند، حکومت‌داری و امثال آن؛ به عبارت بهتر، عالم آل رسول(ع)، در تندی و نرمخویی بجا عمل می‌کردند و از خشم کنترل‌شده در ارتباط مطلوب بهره می‌بردند چنان که در برخورد با اطرافیانی که منتسب به ائمه(ع) و تشیع بودند و لغزش داشتند، شیوه تند و برخورد را در پیش می‌گرفتند. این همان سیره‌ای است که امیرالمؤمنین(ع) نیز داشتند و حتی در ایراد خطبه‌ها به سطح تحمل و هیجان مخاطب خود توجه می‌کردند.
در روش‌شناسی ارتباط مؤثر، امام رضا(ع) چگونه عمل می‌کردند؟
ایشان از روش‌های عقلی استدلالی و نیز شیوه پرسش و پاسخ در مناظرات بهره می‌گرفتند و از افراط و تفریط پرهیز داشتند. امام رضا(ع) اطلاعاتشان را به صورت تدریجی و به تناسب فهم مخاطب عرضه می‌کردند. علاوه بر مناظرات با اربابان و بزرگان مکاتب و ادیان، با عموم مسلمین هم ارتباطی متناسب داشتند و مفسر قرآن و مجری احکام آن بودند.
بعضاً ما هم مخاطب را نمی‌شناسیم و هم شیوه صحیح را در ارتباط به کار نمی‌گیریم که این‌ها نتیجه معکوس می‌دهد؛ در حالی که هنر یک پیام‌رسان ماهر، یادگیری روش‌ها و عوامل ارتباط اثربخش است؛ مسئله‌ای که در سیره امام رضا(ع) به‌وضوح دیده می‌شود. آن حضرت(ع) همچون دیگر ائمه معصوم(ع) از این ابزارهای ارتباطی در شرایط زمانی و مکانی مناسب به نیکوترین شکل بهره برده‌اند.
شرایط کرونا، قرنطینه‌های طولانی و در خانه ماندن اعضا مشکلات متعددی ازجمله دعوا و کشمکش و بگومگو را میان همسران و والدین و فرزندان سبب شده است، سیره امام رضا(ع) برای رفع این معضلات در حوزه ارتباط مؤثر درون‌خانوادگی چه گره‌گشایی‌هایی برای ما دارد؟
یکی از بخش‌های مهم سیره امام رضا(ع) ارتباط با خانواده و اطرافیان بوده است. شرایط سختی که هارون‌الرشید به امام کاظم(ع) و پس از ایشان بر امام رضا(ع) تحمیل کرد سبب بروز مشکلات بسیاری برای آن حضرت(ع) شد. به‌ویژه آنکه ایشان در اثبات جایگاه خود حتی با برخی برادران به مشکل برخوردند.
امام رضا(ع) برادری داشتند به نام عباس که وی از حضرت(ع) شکایت می‌کند و می‌گوید: قبول ندارم شما جانشین پدر باشید و حق تصرف در اموال را ندارید؛ او حتی امام رضا(ع) را به محکمه طاغوت کشاند اما امام رضا(ع) برخوردی نرم با برادر کردند و با اینکه شواهد بسیار بر امامت و جانشینی ایشان وجود داشت اما با گذشت و رأفت عمل نمودند.
بنابراین گذشت و مدارا در مقابل خانواده در سیره رضوی بسیار پررنگ است؛ همچنین است نداشتن افراط و تفریط در مقابل نزدیکان.
نقل است مأمون کنیزی را به امام رضا(ع) بخشید، آن کنیز پس از مدتی به قصر خلیفه بازگشت و در تعریف از فضای منزل حضرت ثامن الحجج(ع) بیان کرد: رفتار امام(ع) سرشار از احترام بود. ایشان غذا را با ما می‌خورد، غذایی معمولی نه شاهانه.
بنابر اقوالی که از برخوردهای امام رضا(ع) با مأمون وجود دارد می‌توان دریافت حضرت(ع) بین زندگی کاری با خانوادگی تفکیک قائل بودند و این برای کارگزاران امروز ما آموزه است.
نظر شما