مرتضی بسطامی، با اشاره به مفاهیم پایه در حوزه بافت های شهری گفت: پیش از اینکه وارد بحث بافت فرسوده شویم نیاز داریم که چند اصطلاح دیگر را بررسی کنیم.اول از همه باید دانست که لغت بافت در مفاهیم شهری به چه چیزی اطلاق می شود.

وی با بیان اینکه اصطلاح بافت به معنای گستره ای هم پیوند است که با ریخت شناسی های متفاوت طی دوران حیات شهری در محدوده شهر یا در حاشیه آن شکل گرفته باشد، افزود: بافت می تواند شامل تأسیسات ، راه ها ، بناها ، مجموعه ها و تجهیزات شهری باشد.

بسطامی اصطلاح بعدی را  فرسودگی دانست و با اشاره به اینکه فرسودگی ناکارآمدی و کاهش کارآیی یک بافت نسبت به سایر بافت های شهری است، عنوان کرد: فرسودگی عوامل زیادی دارد که قدمت بافت، فقدان برنامه توسعه و نظارت فنی پایین، از علل فرسودگی بافت هستند.

بافت فرسوده چیست؟

بسطامی بر اساس تعاریف فوق بافت فرسوده را این چنین تعریف می کند که بافت فرسوده بخش هایی از بافت های شهری هستند که کیفیت کالبدی و کارکردی آنها کاهش یافته یا مختل شده است و وقتی یک بافت از بعد کالبدی فرسوده می شود ، فعالیت ها و کاربری ها در جریانند و انجام می شوند، اما کالبد بافت امن نیست و یا نمی تواند پاسخگوی شهروندان باشد، این در حالی است که فرسودگی عملکردی دقیقا در نقطه مقابل قرار دارد و به این معناست که کالبد حفظ شده، ولی عملکردها به هم ریخته است. فرسودگی به طور کلی نسبی است و اگر هر دو مورد از فرسودگی های مذکور به وقوع بپیوندند می توان عنوان فرسوده را به بافت مورد نظر نسبت داد.

این کارشناس با بیان اینکه پیامدهای فرسودگی بافت که در نهایت به از دست رفتن منزلت بافت شهری بین شهروندان منجر می شود به چند شکل نمود پیدا می کند، افزود: مورد اول فقدان و کاهش شرایط زیست پذیری است. همچنین بافت فرسوده ایمنی خود را از دست می دهد و این نوع بافت سبب وقوع نابسامانی های ساختاری، اجتماعی، اقتصادی و تاسیساتی می شود.

بافت ناکارآمد، مسئله ای در کنار بافت فرسوده

رییس اندیشکده نوآوری و آینده پژوهی در مدیریت بحران پژوهشکده سوانح ادامه داد: علاوه بر بافت های فرسوده بافت دیگری نیز وجود دارد که استفاده صحیح از ظرفیت های موجود در آنها می تواند به افزایش عمر مسکن ما کمک کند. به چنین بافت هایی بافت ناکارآمد گفته می شود. بافت ناکارآمد گستره هایی با کاربری نامتجانس هستند که بخش بزرگی از شهر را به خود اختصاص می دهند اما کاربری آنها با کاربری شهر مغایرت دارد. بخش زیادی از کارخانه ها ، زندان ها ، پادگان ها، ساختمان های متروکه و ... از این دسته هستند. بافت های نابسامان نیز وجود دارند که لزوما قدیمی نیستند اما مشکل دارند. همچنین الزاما همه بافت های تاریخی و قدیمی نابسامان و مسئله دار نیستند. بافت نابسامان در واقع شامل بناهایی است که با موازین و روش های اصولی شهرسازی ساخته نشده است.

سه شاخص سنجش فرسودگی بافت ها

بسطامی تصریح کرد: براساس مصوبات شورای عالی معماری و شهرسازی ساختمان هایی که حداقل یکی از شاخص های  فرسودگی را داشته باشند فرسوده تلقی می شوند. شاخص اول ریزدانگی است. ریزدانگی به این معناست که بیش از ۵۰ درصد بناهای بلوک های مورد بررسی مساحتی کمتر از ۱۰۰ متر مربع داشته باشند که این مورد در پایتخت به وفور مشاهده می شود. ساختمان های زیاد و با متراژ پایین.

وی شاخص بعدی را ناپایداری ساختمان ها عنوان کرد و گفت: ناپایداری به این معنا که بیش از ۵۰ درصد بناها در بلوک های مورد بررسی ناپایدار یا فاقد سیستم سازه ای و باربری مناسب باشد. برای مثال دیوارهای آجری سنتی داشته باشد و بدون هیچ ضوابط علمی بنا شده باشد. شاخص سوم هم نفوذ ناپذیری است. نفوذناپذیری به این معناست که ۵۰ درصد معابر در بلوک های مورد بررسی ما کمتر از ۶ مترعرض داشته باشند.

عضو هیات علمی پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله با اشاره به اینکه طبیعتا بافت فرسوده بخشی از ساختار یک شهر است و ناکارآمدی آن مانند ناکارآمدی یکی از اعضای بدن بوده و بالطبع کل بدن را درگیر مشکل می کند، اظهارکرد: این ناکارآمدی کل شهر را تحت تاثیر قرار می دهد و از لحاظ اجتماعی و زیست محیطی هزینه های زیادی به شهر وارد می کند و کنترل زیرساخت های شهری و شریان های حیاتی مانند برق، آب و گاز به مشکل می خورد. همچنین در شرایط بحرانی علاوه بر مشکلاتی که با وقوع بحران رخ می دهد ، کمک رسانی به این مناطق نیز سخت خواهد شد و بسیاری از اقدامات امدادی با مشکل مواجه خواهد شد.

به گفته وی، مقاومت پایین ساختمان های فرسوده در برابر زلزله سبب آسیب پذیری بالای آنها می شود و از سوی دیگر با توجه به تراکم بالای ساختمان ها و به سبب آن جمعیت زیادی که در آنها سکونت دارند ، در معرض خطرات جدی قرار می گیرند، به طوریکه کوچه های کم عرض و تنگ باعث ایجاد مشکل برای امدادرسانی می شوند و تلفات انسانی بیشتر خواهد بود.

چالش های بازسازی بافت های فرسوده

این کارشناس با تأکید بر اینکه برای بازسازی این بافت ها با چالش های اقتصادی ، حقوقی ، اجتماعی ، فنی و ... مواجه هستیم، مهمترین و سخت ترین این چالش ها را مشکل اجتماعی دانست و افزود: راضی کردن مردم برای رفتن به سمت بازسازی و بهسازی کار بسیار سختی است. تغییر ذهنیت تک تک افراد یک منطقه از عهده و توان نهادهای حکومتی خارج است و نیاز به همکاری بین خود مردم وجود دارد. از طرفی اکثر مردمی که در این مناطق زندگی می کنند از موقعیت مالی و اجتماعی پایینی برخوردارند و نمی توان از آنها نیز توقع اقدامات این چنینی را داشت. همچنین بسیاری از این مردم نیز همانگونه که اشاره شد تمایلی به همکاری در این پروژه ندارند و نمی توان آنها را مجبور به انجام آن کرد.

وی چالش مهم دوم را چالش مالی عنوان کرد و با بیان اینکه بازسازی و مرمت بافت ها نیازمند منابع مالی زیادی است، اظهارکرد: دولت ها در طول این سالها برنامه های زیادی در این باره داشته اند.اما اکثر این برنامه ها با شکست مواجه شده است؛ چرا که منابع مالی آن ها تأمین نشده است. البته راه های زیادی برای تأمین این منابع نیز وجود دارد که دولت ها باید از آنها استفاده کنند.

عضو هیات علمی پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله مسئله بعدی در بازسازی بافت های فرسوده را چالش های فنی دانست و گفت: ما در پروژه بازسازی با زیرساخت های متنوعی سر و کار داریم. تخریب تمام این ساختمان ها با زیربنا و پی متفاوت و ساخت دوباره آنها هزینه های سرسام آوری خواهد داشت و نمی توان این روش را اجرایی کرد. حتی کشور های بزرگ و صنعتی دنیا نیز در برخی از موارد نتوانسته اند این موضوع را حل کنند و با مشکل مواجه شده اند. با روش های ارزان و کم هزینه باید بهسازی و بازسازی را انجام داد که متاسفانه در جامعه ما چنین روش هایی نهادینه نشده است و راهکارهای ما برای مقابله با این مسئله عمدتا گران قیمت و با صرف هزینه بالا اجرایی خواهد شد.

به گفته رییس اندیشکده نوآوری و آینده پژوهی در مدیریت بحران پژوهشکده سوانح ، چالش بعدی چالش حقوقی است. به علت ریزدانه بودن این بافت ها و تجمع بناها باید اجماعی بین همه مالکان این ساختمان ها صورت بگیرد و رسیدن به این اجماع و همچنین هماهنگی این امور با ضوابط شهری ، مشکلات پیچیده و درهم آمیخته ای ایجاد می کند که مسیر پروژه نوسازی و بازسازی را به شدت ناهموار می کند.

تغییر موضع دولت ، تنها راه حل ممکن

وی با بیان اینکه راهکار غلبه بر مشکل بافت های فرسوده ، مدیریت درست و نگاه کلان و جامع به این بافت هاست، عنوان کرد: بدون شک نمی توان با متدهای قدیمی و استفاده از روش های سنتی به بازسازی و نوسازی بافت های فرسوده رسید. روشی که کشورهای صنعتی و حتی در حال توسعه در منطقه نیز به آنها روی آورده اند و به نتیجه رسیده اند، آن است که در کنار اقدامات کلان حکومتی، پیشرفت فرهنگ ، سواد و دانش اجتماعی مردم در کشورهای پیشرفته دنیا باعث شده است تا دولت ها بتوانند پروژه های این چنینی خود را ساده تر به نتیجه برسانند. بدون شک ایجاد ذهنیت جامع و کامل و آگاه ساختن افراد جامعه از تاثیرات مثبت پروژه نوسازی بافت ها در جامعه اجرای آن توسط دولت را تسهیل خواهد کرد.

بسطامی گفت: انجام پروژه بازسازی بافت های فرسوده با برجای گذاشتن حجم زیادی از نخاله های ساختمانی همراه است و جابجایی این نخاله ها نیز تا فاصله کوتاهی مقدور است؛ اما برای حل این مشکل می توان از مدیریت مناسب بهره برد. استفاده از نخاله های ساختمانی و بازیافت آنها بحث بسیار جذابی است که در کشورهای توسعه یافته دنیا از جمله ژاپن با جدیت دنبال می شود.

عضو هیات علمی پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله تصریح کرد: علی رغم ساکن بودن تعداد زیادی از مردم در بافت های فرسوده، می توان با بازسازی بافت و تجمیع سازی بلوک های ریز و افزایش طبقات به طور نسبی موجودی مسکن را بالا برد. این اقدام ارزش اقتصادی نیز خواهد داشت و باعث سودآوری برای مردم و شرکت های مجری پروژه خواهد شد.

وی اصلی ترین موضوعی که باید به آن اهمیت داد بها دادن به ایمنی عنوان کرد و با تأکید بر اینکه ما باید برای ایمنی ارزش افزوده در نظر بگیریم، افزود: ساختمانی که ایمن است از هر لحاظ از جمله اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مفید و سودآور خواهد بود. خانه ای که ایمن باشد ارزش بالاتری دارد و گردش مالی بزرگتری خواهد داشت. این گردش مالی تولید ارزش افزوده می کند. اگر سازندگان و پیمانکارها بدانند که می توانند با بها دادن به ایمنی سود بیشتری به دست آورند قطعا به این موضوع توجه خواهند کرد. در حالی که هم اکنون اولین اولویت خانواده های ما برای خرید یک ساختمان، ظاهر آن است. اهمیت دادن مردم به این موضوع مستلزم فرهنگ سازی مناسب است. فرهنگ سازی و آگاه کردن مردم راجع به شناسنامه فنی ساختمان که می تواند اطلاعات جامعی از کیفیت ساخت و ایمنی ساختمان در اختیار مردم قرار دهد باید در دستور کار نهادهای نظارتی قرار بگیرد.

منبع: ایسنا