تخلیه منابع آب‌های زیرزمینی خشکسالی را در مناطق مختلف کشور رقم زده و موجب فرونشست زمین شده است؛ فرونشست‌هایی که تهدیدی جدی برای محیط زیست، کشاورزی و در پی آن امنیت غذایی محسوب می‌شود.

اگر مدیریت نکنیم

احد وظیفه، رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی در گفت‌وگو با ما اظهار می‌کند: در حال حاضر بیشتر مناطق کشور دچار خشکسالی شدید شده و نباید بی‌محابا از آب‌های زیرزمینی استفاده کنیم چراکه مشکل فرونشست زمین در کشور بسیار جدی است و اگر چنین شرایطی را مدیریت نکنیم، منابع آب زیرزمینی فرصت تجدید حیات را از دست خواهند داد و هشدارهایی که در خصوص فرونشست زمین داده می‌شود، به واقعیت تبدیل خواهد شد و می‌تواند سرزمین را از شرایط زیستی خارج کند.

تهدیدی جدی برای تخریب زیرساخت‌ها

رئیس گروه تثبیت فرسایش توده‌ای و زمین لغزش سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور نیز پدیده فرونشست زمین را یکی از چالش‌هایی می‌داند که کمتر در کشور مورد توجه قرار می‌گیرد و می‌گوید: این پدیده از اوایل دهه ۸۰ در کشور خود را نشان داد و با سنجش‌ها و اندازه‌گیری‌ها مشخص شد سوءمدیریت منابع آب زیرزمینی موجب کاهش سطح آب سفره‌های زیرزمینی شده و در بیش از نیمی از دشت‌های ایران این فرونشست اتفاق افتاده است.

بهمن اکبری با اشاره به اینکه فرونشست زمین تهدیدی جدی برای تخریب زیرساخت‌ها محسوب می‌شود، ادامه می‌دهد: تخریب جاده‌ها، فرودگاه‌ها، شریان‌های حیاتی، سازه‌های مهندسی، منازل مسکونی، تخریب آبخوان‌ها و حتی زمین‌های کشاورزی از جمله پیامدهای فرونشست زمین است که در کلانشهرها بسیار مشهود است، به طوری که این پدیده در مناطق ۱۷، ۱۸ و ۱۹ تهران و فرودگاه بین‌المللی اصفهان به وضوح مشاهده می‌شود، همچنین در مناطق شمالی اصفهان به‌ویژه شهر «دامنه» این پدیده روی ساختمان‌ها تأثیرگذاشته است و نیروگاه‌های گازی کشور از جمله نیروگاه گازی دشت فامنین استان همدان را به طور جدی تهدید می‌کند. بنابراین با توجه به اینکه کشور ما بسیار کم‌آب است باید مصرف و ذخیره آب مدیریت شود، اتفاقی که متأسفانه در چند دهه اخیر نیفتاده و موجب خالی شدن سفره‌های آب زیرزمینی و فرونشست زمین شده است.

نرخ فرونشست زمین در هر سال

رئیس گروه تثبیت فرسایش توده‌ای و زمین لغزش سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور میانگین نرخ فرونشست زمین در کشور را بیش از ۱۴ سانتیمتر عنوان می‌کند و می‌افزاید: نرخ فرونشست در دشت‌های خراسان رضوی حدود ۲۵ سانتیمتر در سال و در برخی از دشت‌های کشور تا ۳۰ سانتیمتر در سال گزارش شده است. ضمن آنکه بر اساس بررسی‌ها در برخی از دشت‌های کشور مثل دشت مهیار اصفهان، متوسط اُفت سطح ایستابی* در یک دوره ۱۲ساله حدود ۶مترمربع بوده که پهنه‌ای به وسعت ۱۵۸ کیلومتر را دستخوش پدیده فرونشست کرده، البته این اندازه‌گیری‌ها مربوط به ۱۰ سال پیش است و قطعاً اندازه‌گیری‌های تازه عدد و رقم بالاتری را نشان می‌دهد.

اکبری با تأکید بر ضرورت مدیریت منابع آب در کشور ادامه می‌دهد: اکنون پروژه‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری به عنوان یکی از مهم‌ترین راهکارهای مقابله با فرونشست زمین در حال اجراست اما ضرورت دارد این پروژه‌ها در گستره و حجم بیشتری انجام شود که این مهم نیازمند بودجه بیشتر است.

یک فاجعه زیست‌محیطی بزرگ

علی بیت‌اللهی، مدیر بخش زلزله و خطرپذیری و عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی کشور نیز با اشاره به خطرهای حاصل از فرونشست زمین می‌گوید: آسیب‌هایی که فرونشست به سرزمین ما وارد می‌کند شامل آسیب‌های زیست محیطی، کشاورزی و آبی است زیرا بر اثر فرونشست زمین لایه‌های آبرفتی متراکم می‌شود و به دلیل این تراکم، نفوذ آب‌های سطحی به زیرِ زمین متوقف و آب‌ها در سطح زمین جاری خواهد شد که در این حالت مواد مغذی آب نیز بر اثر رواناب‌ها شسته و دشت‌های حاصلخیز به بیابان تبدیل می‌شود. همچنین در صورت افزایش بارش‌ها نیز سفره‌های آب زیرزمینی خاصیت جذب و نگهداری آب‌های خود را از دست می‌دهند که اگر این روند ادامه یابد، با سرزمینی خشک و بی‌حاصل مواجه خواهیم شد. عمده‌ترین آسیب‌های این پدیده آسیب‌های زیست محیطی، اجتماعی، اقتصادی و کشاورزی است که امنیت غذایی ما را تحت تأثیر قرار می‌دهد، چرا که اکنون ۶۵ درصد آب‌های مصرفی ما در حوزه‌های کشاورزی و باغداری از طریق آب‌های زیرزمینی تأمین می‌شود و هنگامی که منابع آب زیرزمینی تمام شود با یک فاجعه زیست محیطی بزرگ روبه‌رو خواهیم شد.

تهدید امنیت غذایی

مدیر بخش زلزله و خطرپذیری مسکن و شهرسازی کشور ادامه می‌دهد: علاوه بر تهدید امنیت غذایی همه المان‌هایی که روی سطح زمین بنا شده اعم از ساختمان‌ها، شریان‌های حیاتی، لوله‌های آب، گاز و نفت، دکل‌های برق، جاده‌ها، ریل‌ها و فرودگاه‌ها در اثر فرونشست زمین دچار ترک خوردگی، آسیب، گسیختگی و تخریب می‌شوند. به عنوان نمونه مسیرهای خط آهن تهران به مشهد و خط انتقال گاز در معرض زون‌های فرونشست متعددی قرار دارند. همچنین در کلانشهر مشهد نیز فرونشست در حال وقوع است که استمرار این پدیده موجب شده ساختمان‌های شهری دچار ترک‌خوردگی شوند چرا که خراسان رضوی پرخطرترین استان دارای زون‌های فرونشست است و بیشترین سکونت بر این زون‌ها  دارد و با توجه به اینکه ما جزو ۱۰ کشور لرزه‌خیز دنیا هستیم حتی زلزله‌های متوسط نیز ممکن است موجب تخریب ساختمان‌های روی این مناطق شود.

به گفته این عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی کشور برعکس زلزله که نمی‌توان در پیشگیری از وقوع آن نقش داشت، فرونشست زمین پدیده‌ای تدریجی است که می‌توان با برنامه‌ریزی و مدیریت، آن را کنترل کرد. با توجه به اینکه عامل اصلی فرونشست، افت سطح آب‌های زیرزمینی است می‌توان با متوقف کردن برداشت از این آب‌ها، سطح آن‌ها را به حالت نرمال اولیه برگرداند؛ اگر بخواهیم این مهم را به عنوان یک منطق علمی در نظر بگیریم باید در همه شهرها به‌ویژه شهرهایی نظیر مشهد، تهران، اصفهان، کرمان و یزد که از اولویت بالایی برخوردارند چاه‌های غیرقانونی و بدون مجوز را شناسایی و پلمب کنیم که این مهم باید در دستور کار وزارت نیرو قرار گیرد. همچنین برداشت غیرمجاز از چاه‌های مجاز را با نصب کنتورهای هوشمند روی آن‌ها کنترل کنیم.

۸۰ درصد آب بخش کشاورزی هدر می‌رود

بیت‌اللهی ادامه می‌دهد: تغذیه مصنوعی سفره‌های زیرزمینی یکی دیگر از راهکارهای مقابله با فرونشست زمین است به‌طوری که در برخی از ماه‌ها و فصل‌های سال که آب زراعی مورد نیاز نیست می‌توان بخشی از آب‌های ناشی از بارندگی را به گودال‌هایی از پیش تعیین شده به همین منظور هدایت کرد تا از طریق این گودال‌ها آب به‌تدریج وارد سفره‌های زیرزمینی و کسری آب آن‌ها جبران شود. اما علاوه بر این در حوزه کشاورزی نیز باید محصولات سازگار با کم‌آبی را کاشت و از کشت محصولات پرآب مثل برنج خودداری کنیم. برمبنای قانون، کشت برنج در استان‌هایی به جز گیلان و مازندران ممنوع است اما اکنون در استان‌های اصفهان، فارس و خوزستان نیز بخش قابل ملاحظه‌ای از اراضی کشاورزی به کشت برنج اختصاص یافته و اگر توجه کنیم در همین استان‌ها ما با بحران آب و فرونشست زمین مواجهیم.

همچنین باید در حوزه کشاورزی شیوه‌های آبیاری نوین را توسعه دهیم. براساس بررسی‌های انجام شده اکنون ۲۰ درصد از بخش کشاورزی با استفاده از شیوه‌های مدرن و تحت فشار و

 ۸۰ درصد با استفاده از روش سنتی آبیاری انجام می‌شود که با جاری شدن آب در زمین‌های کشاورزی حدود ۸۰ درصد آن هدر می‌رود. می‌توان با انجام این روش‌ها از فرونشست زمین پیشگیری کنیم اما متأسفانه با آنکه از سال ۱۳۷۸ زنگ خطر فرونشست زمین در کشور به صدا درآمده اقدام قابل ملاحظه‌ای برای مقابله با آن و مدیریت مصرف آب انجام نشده است. این مهم نیازمند تدوین و تصویب مقررات ملی کاهش فرونشست زمین است تا به عنوان یک قانون و ضابطه با اولویت کلانشهرهای دارای پهنای فرونشست ابلاغ و لازم‌الاجرا شود.

* سطح ایستابی مکان هندسی نقاطی است که در آن‌ها آب زیرمینی تحت فشاری برابر با یک اتمسفر (برابر فشار جو) است.