براساس سند ابلاغی، رسالت اصلی حرم مطهر رضوی خدمت به زائران با تمشیت مطلوب امور حرم مطهر رضوی، ارتقای اثربخشی فرایند زیارت، تبیین و ترویج معارف اسلام ناب محمدی با تأکید بر سیره و معارف رضوی و توسعه فرهنگ وقف و نذر، با پشتوانه علمی و پژوهشی متقن و تکیه بر رویکرد سیستمی است.

مرور همین چند سطر از سند سیاست‌های کلان آستان قدس رضوی به‌خوبی نشان می‌دهد پژوهش علمی برای انجام رسالت‌ تعیین شده، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.

به مناسبت «هفته پژوهش» در گفت‌وگو با «حجت‌الاسلام والمسلمین سیدرضا شیرازی»، مسئول کارگروه زیارت بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی به بررسی «طرح پژوهشی کلان زیارت» پرداخته‌ایم. وی و همکارانش در این طرح پژوهشی به بررسی راهکارهای مؤثر در زمینه رسیدن به چگونگی افزایش اثربخشی و بهره‌وری ابعاد مختلف زیارت در بین زائران می‌پردازند. حجت‌الاسلام والمسلمین شیرازی هم اکنون عضو هیئت علمی پژوهشکده علوم اسلامی رضوی است.

 چه شد سراغ چنین طرحی رفتید؟

زیارت از جمله مقولات مستحبی اما بسیار تأثیرگذار در زندگی یک فرد مسلمان و شیعی است. از طرف دیگر این امر یکی از مهم‌ترین سرفصل‌های مؤکد و مهم در سند سیاست‌های کلان آستان قدس رضوی به شمار می‌رود. بنابراین این دو مورد می‌طلبید یک پژوهش دامنه‌دار و عمیق در این زمینه انجام شود.

همچنین با توجه به مستحب بودن زیارت، از ادوار گذشته و اعصار گوناگون تا به حال، بررسی چنین موضوعی در مباحث دروس خارج فقه حوزه‌های علمیه مطرح نبوده و هر چه در این زمینه موارد پژوهشی انجام گرفته، به صورت فردی و شخصی از سوی علما و محدثان در بین شیعیان و غیرشیعیان بوده است. مثلاً مرحوم حاج شیخ عباس قمی (محدث قمی) با جمع‌آوری زیارات گوناگون در کتاب مفاتیح‌الجنان یا پیش از وی افرادی مانند مرحوم ابن قولویه در کتاب کامل‌الزیارات به این موارد پرداخته‌اند و در طول تاریخ اسلام موارد گوناگونی توسط علمای بزرگوار به صورت فردی پرداخته شده، ولی هیچ‌گاه کار نهادی و سازمان‌یافته‌ای در این باب انجام نشده است.

 پیشینه ورود به این بحث در آستان قدس رضوی از کجا نشأت می‌گیرد؟

در زمان مرحوم آیت‌الله واعظ طبسی(ره) تولیت فقید آستان قدس رضوی با همکاری مجلس شورای اسلامی و دولت وقت در سال ۱۳۸۸ طرح توسعه کمی و کیفی زیارت تصویب و مورد اقبال قرار گرفت و تا مراحلی هم پیش رفت، اما بنا به دلایلی به سرانجام نرسید. در زمان حجت‌الاسلام والمسلمین رئیسی، تولیت پیشین این آستان، بحثی در معاونت علمی سابق آستان قدس رضوی مطرح و کارگروهی برای پژوهش در مقوله زیارت در این معاونت تشکیل شد تا طرحی در زمینه زیارت و پیش بردن این موضوع تهیه و انجام شود که با پایان یافتن مأموریت تولیت سابق در این آستان، این طرح نیز ناتمام ماند.

اما در زمان تصدی حجت‌الاسلام والمسلمین مروی به عنوان تولیت آستان قدس رضوی، سند سیاست‌های کلان آستان قدس به واحدها و بخش‌های مختلف ابلاغ شد که یکی از مهم‌ترین موضوعات آن بحث «زیارت متعالی» در آستان قدس است. به همین دلیل هم در زمان مدیریت عامل سابق بنیاد پژوهش‌ها و هم در زمان مدیریت عامل فعلی این بنیاد، به اهمیت «طرح کلان زیارت» توجه شد. با توجه به اولویت‌دار بودن این موضوع در سند کلان سیاست‌های آستان قدس از آنجایی که اینجانب مدت مدیدی است روی این موضوع تمرکز و تحقیق و پژوهش می‌کنم بنابراین با صلاحدید مدیرعامل بنیاد، اینجانب به عنوان مسئول کارگروه زیارت در بنیاد پژوهش‌ها انتخاب شدم و مسئولیت و مدیریت انجام پژوهش‌های لازم در این طرح به من و همکارانم سپرده شد.

از مشخصات این طرح از جمله اهداف، مدت زمان اجرا، مخاطبان و... برایمان بگویید.

هدف نهایی از اجرای این طرح پژوهشی، بالا بردن بهره‌وری زیارت است. یعنی اثربخشی و کارآمدی زیارت از ابعاد گوناگون همچون دینی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، تطبیقی با ادیان و مذاهب دیگر و... افزایش یابد تا موضوع زیارت متعالی در آستان قدس رضوی محقق شود.

این طرح به صورت کلان بوده و مدت زمان اجرای کامل آن طولانی است، اما در مرحله نخست که مدت اجرای آن سه سال است، ابتدا پیشینه‌های این طرح مانند طرح توسعه کمی و کیفی زیارت بررسی و نقد می‌شود.

 کار بعدی ما، جریان‌سازی انجام پژوهش‌های لازم در موضوع زیارت با همکاری حوزه‌های علمیه به‌ویژه حوزه علمیه خراسان و مراکز علمی و دانشگاهی از جمله دانشگاه علوم اسلامی رضوی، دانشگاه بین‌المللی امام رضا(ع) و دانشگاه فردوسی مشهد است تا این مراکز علمی و پژوهشی هم نسبت به طرح کلان زیارت دغدغه‌مند شوند و هم پژوهش‌های دانشجویان مقطع دکترا و طلاب سطح چهار حوزه‌های علمیه را به سمت و سوی این طرح سوق دهند.

علاوه بر این در مرحله نخست این طرح به دنبال هماهنگی و هم‌افزایی بیشتر بین دستگاه‌ها و نهادهای اجرایی مرتبط با موضوع زیارت مانند وزارت میراث فرهنگی و گردشگری، شهرداری‌ها، استانداری‌ها، مجلس، دولت و... بوده‌ایم تا در سایه این هم‌افزایی، هماهنگی‌های لازم برای نائل شدن به اهداف پژوهشی طرح یعنی تحقق زیارت متعالی، حاصل شود.

از موضوعات مهم مورد بحث در این طرح افزایش بهره‌وری در بعد دینی زیارت بارگاه مطهر رضوی است. یعنی همان‌گونه که در بحث حج و یا زیارت بارگاه امام حسین(ع) که حتی خیلی از افراد غیرشیعه و غیرمسلمان به زیارت امام حسین(ع) می‌روند و بهره‌وری دینی از انجام این زیارت در این‌گونه موارد قابل توجه است، زیارت بارگاه مطهر امام رضا(ع) هم به چنین بهره‌وری‌ای با ارتقا و افزایش لازم برسد. در همین زمینه باید بگویم یکی دیگر از ابعاد دینی مرتبط با زیارت، بررسی مفهوم معرفتی زیارت در ابعاد مختلف آن است؛ مثلاً در بعد معرفتی، زائران باید به دیدگاه درستی نسبت به مفهوم زیارت و انجام آن و کارکردهای این مفهوم در زندگی شخصی و اجتماعی برسند.

همچنین اگر به بعد سیاسی زیارت در بین ادیان و مذاهب گوناگون توجه کنیم و با عنایت به اینکه شخص حضرت رضا(ع) به عنوان امام گفت‌وگوی بین تمدن‌ها و انجام مناظرات در بین ادیان گوناگون مطرح هستند، آنگاه به نقش وحدت‌بخش زیارت بارگاه امام رضا(ع) در بین ادیان و مذاهب مختلف پی می‌بریم که متأسفانه بهره‌وری سیاسی از نقش زیارت در این زمینه بسیار پایین است.

تمام این موارد بیانگر این است طرح کلان زیارت طرحی یک‌بعدی نبوده بلکه به ابعاد گوناگونی که به برخی از موارد آن اشاره شد می‌پردازد. در همین جا لازم می‌دانم به برخی از راهبردهای اجرای این طرح هم اشاره‌ای داشته باشم، از جمله ناظر بودن اجرای این طرح به سند سیاست‌های کلان آستان قدس، تحولی بودن این طرح نسبت به مقوله زیارت، عمومی‌سازی (یا امتداد اجتماعی) خروجی این طرح در اجتماع، استفاده از ظرفیت‌های موجود مانند دانشگاه علوم اسلامی رضوی، دانشگاه امام رضا(ع)، دانشگاه فردوسی مشهد، حوزه علمیه خراسان و همچنین نگاه جهانی به طرح، به این معنا که طرح پیش رو تنها مخصوص مشهد، شیعیان و مسلمانان نیست بلکه می‌خواهیم میان سایر مذاهب و ادیان و در دامنه منطقه‌ای و بین‌المللی نیز گسترش داشته باشد.

نتایج طرح کلی زیارت چگونه به زائر برای رسیدن به زیارت متعالی کمک می‌کند؟

زیارت هم اکنون دارای آثار پربرکتی در جهان است ولی برای رسیدن از سطح عالی به متعالی نیازمند انجام پژوهش‌های مرتبط با این موضوع هستیم؛ در این پژوهش‌ها باید ابتدا مشکلات شناسایی و سپس تبدیل به مسئله پژوهشی شوند و پس از آن باید به دنبال یافتن و تولید پاسخ‌های مناسب و متناسب با زمان برویم و در نهایت پیاده‌سازی راه حل‌ها در سطح جامعه صورت گیرد. به این معنی که در یک طرح پژوهشی حتی اگر بهترین راه‌حل‌ها شناسایی و تولید شوند اما به درستی اجرا نشوند، اثر مطلوبی نخواهند داشت.

بنابراین اگر طرح کلان زیارت با توضیحات داده شده و مشخصات آن، به‌درستی اجرا شود، نقش بسزایی در بالا رفتن بهره‌وری زیارت از ابعاد مختلف آن مانند اقتصادی، دینی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، سبک زندگی و... خواهد داشت.