در کشورهای امپریالیستی، تردید درباره چگونگی برخورد دولت با بحران کووید ۱۹ و تصمیمات سودمحور شرکت‌های داروسازی این فرصت را برای گروه‌های راست‌گرا و افراطی فراهم آورده تا با تئوری‌های غیرعلمی، مردم را علیه واکسن بسیج نمایند.

در این میان، مردم در برخی کشورهای اروپایی که وضعیت بهداشت عمومی بسیار مناسبی دارند، تمایل چندانی به واکسیناسیون از خود نشان نمی‌دهند. این در شرایطی است که در سمت مقابل، و در کشورهای کم‌برخوردار اقبال عمومی به واکسن بسیار بالاست. گزارش پیش رو، کوششی برای تشریح این مسئله با مقایسه تجربه دو کشور بلژیک - به‌عنوان یک کشور کاملًا مرفه - و کوبای سوسیالیستی با جمعیت مشابه ۱۱ میلیونی است. این گزارش با استفاده از قسمت‌هایی از مقاله انگلیسی جان کاتالینوتو در مجله ورکرز ورلد (دنیای کارگران) تدوین شده است. بخش‌های بزرگی از جمعیت اروپا اکنون علناً بی‌اعتمادی خود را به رفتار دولت‌ها در برابر ویروس کرونا ابراز می‌کنند. 

در مقابل، جریان‌های عمده سیاسی با دست‌پاچگی و با اعمال شیوه‌های ارعاب و سرکوب و محدودیت آزادی رفت‌وآمد، واکسیناسیون را به مردم تحمیل می‌کنند. این رفتار، در اقناع افراد مردد به پذیرش روایت‌های رسمی دولتی موفق نبوده و نتیجه عکس داده است.

تصمیمات بی‌پایه و فی‌البداهه

بسیاری از افراد واکسینه نشده در اروپا نسبت به صلاحیت و یا حسن نیت دولت‌هایشان که این روزها با شیوع سویه امیکرون به‌دنبال تسریع هرچه بیشتر فرایند واکسیناسیون هستند، تردید دارند. از ماه مارس ۲۰۲۰، کشورهای اروپایی از جمله بلژیک به اتخاذ تصمیمات فی‌البداهه در قبال کووید۱۹ روی آوردند و ثباتی در رویکرد و رفتار آن‌ها نسبت به این همه‌گیری مشاهده نمی‌شد. اوج این تفاوت نظرات و سلایق در مقابله با کرونا به‌خصوص زمانی پدیدار شد که کشورهایی با شمار مبتلایان مشابه، دست به اقدامات متفاوت زدند.

در این میان، بلژیک را باید یکی از کشورهای جالب توجه دانست. دولت در این کشور تا اواسط ماه مارس۲۰۲۰ صبر پیشه کرد و ۶ هفته بدون هیچ اقدامی دست روی دست گذاشت. امروز کارشناسان معتقدند اگر آن‌ها زودتر اقدام می‌کردند، میزان شیوع کُندتر و از مرگ هزاران نفر جلوگیری می‌شد. اما آن‌ها هنوز از اشتباهات خود درس نگرفته و واکنش آن‌ها به‌هر موج جدید ویروس، کُند و آهسته باقی مانده است.  اگرچه کارشناسان برای مدت‌ها دراین‌باره هشدارهای لازم را صادر کرده‌اند، اما امروز کاملاً واضح شده است که دولت بلژیک برای همه‌گیری آمادگی نداشت. آن‌ها در ابتدا اعلام کردند استفاده از ماسک بی‌فایده است، زیرا به‌خاطر مدیریت بد و عدم پیش بینی‌های لازم، ذخیره ماسک در انبارها وجود نداشت. سپس ناگهان استفاده از ماسک اجباری شد. در سپتامبر۲۰۲۱، در حالی که شمار مبتلایان افزایش می‌یافت، در اقدامی عجیب محدودیت‌ها برداشته شد. در عین حال، در موارد ابتلای کمتر قوانین سفت‌وسخت‌تر اجرا شد.

وقتی در نظام بهداشتی بلژیک گزاره‌ای نیاز به‌تغییر داشته باشد، هفت مقام عالی‌رتبه حوزه بهداشت و درمان باید بر سر آن به توافق برسند. اما در شرایط کرونا این همگرایی کاملاً از بین رفت؛ به‌عنوان نمونه استانداران و شهرداران برای خود قوانینی را تصویب می‌کردند، اما سران احزاب با به‌خطر انداختن بهداشت همگانی به‌این قوانین وقعی نمی‌نهادند. مثلاً وزیر منطقه فلاندر یک روز خواهان قوانین نرم‌تری برای گروه‌های موسیقی کُر شد، ولی فردای همان روز خواهان قوانین سخت‌گیرانه‌تر برای عموم بود. 

این بی‌اعتمادی وقتی به خیابان و رسانه‌های اجتماعی راه پیدا می‌کند، به راستگرایان پاسِ گل داده و اجازه می‌دهد آن‌ها با مردم ناراضی ابراز همدردی کرده و موفق‌به جذبشان شوند. در هر حال، برخورد به بحران کرونا در بلژیک موضوعی داغ و افتضاح بوده و هست. اما بی‌اعتمادی مردم عمیق‌تر از این‌هاست. در آخرین بحران عمده که فروپاشی بانکی سال۲۰۰۸ بود هم این مردم عادی بودند که متحمل درد و رنج شدند و در نهایت هم بانک‌هایی که با پول مردم سفته‌بازی کردند، محاکمه نشدند. از این بیشتر مقامات حتی این بانک‌ها را از خطر فروپاشی نجات هم دادند. 

کوبا

در سمت مقابل بلژیک -به‌عنوان کشوری پیشرفته در قلب قاره سبز با نظام اداری و حکمرانی مدرن- کشوری در آمریکای لاتین به نام کوبا قرار دارد که برای مدت‌ها از تحریم‌های ایالات متحده متأثر بوده و هست. اما عملکرد آن در مقابله با کووید۱۹ جالب توجه است. در ژانویه۲۰۲۰، تقریباً دو ماه پیش از اینکه دولت بلژیک از خواب بیدار شود، دولت کوبا در حال طرح‌ریزی برنامه‌ای ملی برای مقابله با ویروس کرونا بود. دولت کارزارهای اطلاع‌رسانی گسترده و توده‌ای در محلات و شبکه‌های تلویزیونی را آغاز کرد. مقامات کوبایی پیوسته رهنمودهای ثابت و همسانی را انتشار دادند که نیازی به‌توافق مشترک هفت وزیر بهداشت هم نداشت. هیچ گفت‌وگویی هم بر سر لزوم استفاده از ماسک در کار نبود.

دولت کوبا خود رأساً مسئولیت را به‌عهده گرفت و از همه امکانات باهدف «مقابله باکرونا در نطفه» استفاده کرد. دولت کوبا برعکس دولت بلژیک به‌جای قول‌وقرارهای ژورنالیستی و دستکاری بی‌تدبیرانه مقررات به‌دلایل انتخاباتی یا فقدان شجاعت سیاسی، دست‌به ابتکارات جدی زد؛ به‌عنوان مثال، مرزها را بست و صنعت گردشگری را که منبع اصلی درآمد مردم بود،بلافاصله متوقف کرد. استفاده از ماسک از سن ۶سالگی به بالا الزامی شد. زمانی که تحقیقات مشخص کرد مدارس منبع عمده گسترش آلودگی هستند، تدریس در خانه جایگزین مدرسه شد. مدرسه تلویزیونی در این مورد بسیار عالی عمل کرد. آئیسا نارانخو، آموزگاری در هاوانا در مصاحبه‌ای در این‌باره چنین توضیح می‌دهد: «به واسطه اطلاعات درستی که دولت درباره خطرات سلامتی ارائه داد، مردم کوبا اهمیتِ در خانه ماندن را درک کردند. آن‌ها می‌دانند ویروس چگونه انتقال می‌یابد و برای حفظ سلامت خود و خانواده و همسایگانشان احساس مسؤلیت می‌کنند».

نظام سلامت در کوبا مبتنی بر اصل پیشگیری و بسیار غیرمتمرکز است. هر محله‌ای درمانگاه خود را دارد و میان اهالی و کارکنان درمانگاه پیوند و اعتماد عمیقی وجود دارد. از ماه مارس۲۰۲۰ تاکنون حدود۳۰هزار نفر از کادر درمان تحت پروژه «رَد یاب ابتلا»، خانه‌به‌خانه، حتی در دور افتاده‌ترین مناطق جزیره، به منازل مردم سر زده‌اند تا موارد احتمالی ابتلا را شناسایی کنند. دانشجویان دانشگاه‌ها برای مشارکت در ردیابیِ تماس‌های مبتلایان بسیج شدند. در سمت مقابل اما در بلژیک این جست‌وجو از طریق اپراتورهای ناشناس به‌صورت تلفنی انجام شد، رفتاری که اعتماد عمومی را جلب نمی‌کند.

همزمان کوبا روی ساخت واکسن ضدویروس کار کرد. در ماه مارس۲۰۲۱ سه قلم از واکسن‌ها آزمایش شدند. امروز کوبا پنج واکسن، از جمله واکسنی برای کودکان دو ساله، دارد که در این کشور طراحی و تولید شده است. آن‌ها حتی معطل نماندند و با کشورهای دیگر هم دست‌ به اجرای پروژه‌های ساخت واکسن زدند. به عنوان مثال، آن‌ها با ایران دست‌به ساخت واکسن سوبرانا زدند که در حال استفاده در کوبا است.

در کوبا رویکردها در قبال کووید۱۹ با بلژیک کاملاً متفاوت است و این تفاوت، به خوبی خود را در آمارها نشان می‌دهد. در پایان سال۲۰۲۰، کوبا ۱۴۶مرگ ناشی از کووید داشت که این رقم در بلژیک ۲۰هزارنفر در همان بازه زمانی بود. بعد، سویه دلتا ظاهر شد و وضعیت دیگری به‌وجود آمد؛ واکسن‌های کوبایی تا سه‌ماه پس از سویه دلتا آماده نمی‌شدند. در اواخر سال۲۰۲۰، در بلژیک واکسیناسیون باسرعت زیادی انجام گرفت و حداقل در مرحله اولیه سویه دلتا، موجب کاهش قابل‌توجه مرگ‌ومیر شد. اما در کوبا اوج ابتلا به سویه دلتا در ماه ژوئیه رخ داد و موجب مرگ‌ومیر و تضعیف نظام سلامت کوبا شد. این وضعیت خطرناک با مشکلات اقتصادی جدی ناشی از محاصره تحمیلی از سوی آمریکا، توقف توریسم و بالارفتن قیمت مواد غذایی همراه شد که نارضایتی در میان مردم را در پی داشت. در جنگ نرمی جدید، ارتش سایبری ایالات متحده از طریق رسانه‌های اجتماعی کوشید تا به‌خشم مردم دامن زده و آن را به‌تظاهرات علیه دولت کوبا تبدیل کند اما در نهایت ناکام ماند. همین که کارزار واکسیناسیون در کوبا آغاز شد، نتایج درخشانی به‌همراه آورد. در ۲۰سپتامبر که این طرح ملی شروع شد، هنوز روزانه ۴۰هزار ابتلای جدید و ۸۰فوتی وجود داشت. اما امروز در کوبا به‌طور میانگین کمتر از ۸۰مورد جدید ابتلا و یک مرگ در روز وجود دارد. در همین راستا، کودکان بالای ۲سال کوبایی نیز واکسینه شده‌اند. تا ۱۷ژانویه۲۰۲۱، ۹۲.۹درصد مردم کوبا اولین دز واکسن خود را دریافت کرده‌اند که این مسئله، جایگاه کوبا را بعد از امارات متحده عربی از حیث دریافت واکسن در مقام دوم جهان قرار می‌دهد. هیچ کشور دیگری در آمریکای لاتین چنین پوشش بالایی نداشته است. در بلژیک اما ۷۶درصد مردم چنین پوششی دارند. 

بی اعتمادی به شرکت‌های بزرگ دارویی

در سمت مقابل و در مرکز قاره سبز، بسیاری از مردم بلژیک از اینکه دولت واکسن رایگان ارائه می‌کند، ابراز تردید کرده‌اند! زیرا داروهای دیگر روزبه‌روز گران‌تر می‌شوند اما واکسن به‌طور رایگان ارائه می‌شود. در حالی‌که هرساله نظام سلامت بار بیشتری بر هزینه‌های بیماران تحمیل می‌کند، ناگهان دولت اعلام می‌کند همه «موظف» هستیم واکسن بزنیم، آن هم مجانی! طبعاً برای مردم این پرسش پیش می‌آید که چه کاسه‌ای زیر نیم کاسه است؟ مردم بلژیک به خوبی می‌دانند شرکت‌های بزرگ داروسازی در غرب تنها به‌فکر سود حداکثری خود هستند و به‌سلامت مردم، آن‌طورکه لازم است اهمیت نمی‌دهند. به‌عنوان مثال، بین سال‌های۱۹۴۰ و۱۹۸۰ [در آمریکا از سال ۱۹۴۰ تا ۱۹۷۱]، میلیون‌ها مادر از داروی DES برای جلوگیری از سقط جنین استفاده کردند که مؤثر نبود. در سال‌های ۱۹۶۰ میلادی نیز به آن‌ها داروی سافتنون برای تهوع در دوران بارداری تجویز می‌شد. نکته مورد تأسف آنکه استفاده از این داروها موجب تولد هزاران کودک ناقص الخلقه در جوامع غربی شد.

در ایالات متحده، شرکت پردو فارم، متعلق به خانواده ثروتمند سَکلِر، هنوز داروی قوی مسکن آکسی کانتین را حتی پس از اینکه مدیریت آن از اعتیادآور بودنش مطلع شد، توزیع می‌کرد. فنتانیل، که توسط پل جانسِن، ابر شرکت داروسازی ساخته شد نیز از داروهای مسکن بسیار اعتیادآور است که با تبلیغات مفصل در بلژیک بدون نسخه دکتر و در آمریکا با نسخه، قانونی به فروش می‌رسد. شرکت پل جانسن بخشی از شرکت دارویی «جانسون اند جانسون» و صاحب واکسنی با این برند است. شرکت «جانسون اند جانسون» به خاطر نقش خود در مورد این دارو محکوم شده است. همین شرکت داروسازی در شهر بییرس در منطقه آنتوِرپ، از سال گذشته مشغول ساخت واکسن ضد کووید است. مردم آگاهند شرکت‌های دارویی برای تولید واکسن‌های خود قیمت‌های گزاف و یارانه‌های سنگینی دریافت می‌کنند. وقتی این شرکت‌ها ادعا می‌کنند تزریق واکسن الزامی است، حتی اگر از نظر علمی درست باشد هم مردم به‌آن‌ها اعتماد نمی‌کنند.

کوبا، سرزمین اقتصاد عمومی

اما در سمت مقابل، در کوبا صنعت داروسازی خصوصی وجود ندارد. همه واکسن‌های ضد ویروس کرونا در لابراتوارهای دولتی تولید می‌شوند که توجهی به‌عرصه تجاری و سوداگری اقتصادی ندارند. کوبا ۸۰درصد تمام واکسن‌های مورد استفاده کشور را خودش تولید می‌کند. هیچ‌گونه قیمت‌گذاری عجیب و سوداگرانه‌ای هم در کار نیست. در کوبا هم همانند بلژیک، همه از کودکی در مقابل بیماری‌های مختلف واکسینه می‌شوند که این امر، یکی از دلایل عمده رشد بالارفتن متوسط طول عمر طی چنددهه گذشته است. متوسط طول عمر در کوبا اکنون از ایالات متحده بالاتر و مرگ‌ومیر کودکان از آن پایین‌تر است. تجربه چندماه گذشته نیز ثابت کرده واکسن‌های کووید تولیدی آن‌ها هم مؤثر بوده است. ازهمین‌رو، جای شگفتی نیست که کوبایی‌ها نه‌تنها به واکسن خود مطمئن هستند، بلکه به‌تولید داخلی صنعت داروسازی افتخار می‌کنند.

رسوایی‌های بزرگ

در بلژیک به منظور فروش هر کالا چه تأییدیه علمی داشته باشد و چه نه، از تبلیغات استفاده می‌شود: مکمل‌های غذایی، پوشک، سرم‌های رشد مو، گوشی‌های هوشمند پرسرعت و انواع و اقسام کالاهای دیگر. بنابراین، علم در نزد بسیاری از مردم اعتبار خود را از دست داده و فسادهای گسترده و مکرر طی این تحقیقات به‌این بی‌اعتمادی دامن زده است. رسوایی دیزل گیت [تقلب شرکت اتومبیل‌سازی فولکس واگن در میزان انتشار کربن از اگزوز] اثرات خود را بر اذهان مردم گذاشت. به‌این موارد باید افزود این حقیقت را که بسیاری از دانش آموختگان مدارس و کالج‌های علمی درک درستی از آمار و ارائه آن‌ها در مقالات ندارند. از آن‌ها اغلب این جمله را می‌شنویم که «افراد واکسینه‌شده هم به اندازه افراد واکسینه نشده مبتلا می‌شوند»! توجه به این موارد باعث شناخت بیشتر مردم و البته ساختارهای سیاسی بلژیک می‌شود.

کوبا و مواجهه غیراقتصادی با علم

در سمت مقابل اما در کوبا مردم به‌ندرت با آگهی‌های بازرگانی روبه‌رو می‌شوند. آن‌ها از طریق نظام آموزشی باکیفیت خود و رسانه‌های غیربازرگانی به‌علم دسترسی دارند. تلویزیون کوبا حتی پیش از حضور اولین مورد کووید۱۹ در این کشور نحوه شیوع جهانی و مقابله با ویروس کرونا را برای مردم تشریح کرد. کوبایی‌ها می‌دانند دانشمندان ملی خود برای فراهم آوردن بهترین شرایط زیستی تلاش می‌کنند. آن‌ها هرسال موفقیت را تجربه می‌کنند، برای مثال شهرها و روستاهایی که در امتداد مسیر طوفان‌ها قرار دارند، با تدابیر بهترین هواشناسان جهت پیشگیری تخلیه می‌شوند. آن‌ها مشاهده کرده‌اند چگونه ویروس ایدز با اقدامات پیشگیرانه به‌سرعت مهار شد. مردم کوبا همچنین شاهد برخورد علمی، مؤثر و شفاف با بیماری‌های تب دنگی و زیکا برای تقلیل تلفات بوده‌اند.

فرد یا جامعه؟ مسئله این است...

طبیعتاً یکی از مقدمات مدیریت مؤثر همه‌گیری ویروس کرونا همبستگی ملی در سطوح مختلف است. اکثریت جمعیت که ترس چندانی از بیماری ندارند، باید با سالمندان و گروه‌های ضربه‌پذیر همبستگی نشان دهند. برای کاهش سرعت گسترش ویروس در جامعه، واکسیناسیون برای همه حتی کودکان و آسیب‌پذیرترین اقشار حائز اهمیت است. جای تعجب است که بلژیکی‌ها دیگر نمی‌گویند: «من سالم و قوی هستم؛ به واکسن احتیاجی ندارم؛ بقیه به فکر خودشان باشند». در بلژیک هر روز فرهنگ نئولیبرال یادآوری می‌کند که مردم باید به‌رشد فردی خود بپردازند تا زندگی بهتر و بهتری داشته باشند و این رشد هم به معنای ثروتمند شدن است. گوش آن‌ها را با ایده اختیار مطلق پر کرده‌اند؛ رسانه‌ها و همه نهادهای بالادستی به مردم می‌گویند نباید به دیگران، به‌ویژه به‌ساختار «دولت» تکیه کرد. این‌ها تنها قسمتی از آموزه‌های نئولیبرالیسم در غرب امروز است. این فرهنگ نئولیبرالی از اتحادیه‌ها چهره‌ای «منفعت‌گرا» ترسیم کرده که از دولت کمک می‌گیرند. این فرهنگ به‌دولت کمک می‌کند تا در قطع منابع مالی برای خدمات اجتماعی و بهداشتی سرعت بیشتری به‌خرج دهد. چنین فرهنگی به‌جای تشویق همبستگی، وحدت و یگانگی را سست می‌کند.

در سمت مقابل، مردم کوبا با روحیه رقابت یا «هرکه به‌فکر خویش باشد» رشد نمی‌کنند. آن‌ها حتی باتجارب شخصی هم در می‌یابند تنها با کار جمعی می‌توان با چالش‌های بزرگی که کشور با آن روبه‌رو است، غلبه کرد. آن‌ها به حل مشکلات به کمک یکدیگر عادت دارند و اکنون و پس از گذشت حدود دو سال از آغاز کارزار مقابله با کرونا، بیش از همیشه به‌آن باور پیدا کرده‌اند. کمک به همسایه‌ها، پاکبانی جمعی محله، تشکیل جلسات و تصمیمات جمعی در محل کار و ... بخش مهمی از سبک زندگی آن‌هاست. همبستگی در رگ‌های کوبایی‌ها جریان دارد. دیگر کسی به‌فکر منفعت‌گرایی شخصی نیست تا تنها به موقعیت خود به معنای فردیت لیبرالی در درون جامعه تکیه کند. آن‌ها ده‌ها سال است که دکتر، پرستار و آموزگار به اقصانقاط جهان می‌فرستند. جالب است بدانید کشور کوچک ۱۱میلیونی کوبا، با منابعی ۱۰برابر کمتر از بلژیک برای مقابله با کووید۱۹ به ایتالیا انواع متخصص عفونی و بهداشتی اعزام کرد. این رفتار و شیوه زندگی، از دلایلی است که در کوبا جنبش ضدواکسن وجود ندارد.