بر اساس روایت سیدرضی در کتاب «خصائل الائمه(ع)»، حسان بن ثابت انصاری نخستین کسی بود که بلافاصله پس از تمام شدن خطبه پیامبر(ص) در روز غدیرخم، شعری سرود و با اجازه رسول ‌خدا(ص) آن را در مراسمی که به مناسبت اعلام رسمی جانشینی امیرمؤمنان امام علی(ع) برگزار شده ‌بود، خواند. در دوره‌های بعد نیز هر چند شیعیان در تنگنا و محدودیت روزگار می‌گذراندند، اما هیچ وقت از برگزاری این عید و استفاده از برکات معنوی آن غافل نبودند. طبق گزارش علامه امینی در «الغدیر»، مردم قم در سال ۲۵۹ق مراسم عید غدیر را با شکوه بسیار و در منزل احمد بن اسحاق قمی که تا پیش از شهادت امام حسن عسکری(ع)، وکیل آن حضرت بود، برگزار می‌کردند. مسعودی، مورخ مشهور قرن چهارم هم در کتاب «التنبیه و الاشراف»، آورده ‌است که شیعیان عید غدیر را با شکوه بسیار در عراق و دیگر نقاط شیعه‌نشین گرامی می‌داشتند. موضوع تدارکات برای برگزاری هر چه بهتر مراسم عید غدیر و همچنین توجه به اعمال خیر در این روز موجب شد سنت حسنه وقف به این حوزه نیز ورود پیدا کند و نقش پایداری در حفظ و تداوم برگزاری جشن و دیگر مراسم در این روز مبارک داشته ‌باشد. حرم رضوی نیز از قدیم‌الایام و دست‌کم از زمانی که صفویان به قدرت رسیدند، صاحب موقوفاتی برای مراسم خاص عید غدیر شد؛ هر چند که برخی معتقدند سابقه موقوفه‌های غدیری در آستان ‌قدس به دوران غلبه سربداران در این شهر بازمی‌گردد؛ اما خب برای این دیدگاه، دلیل متقن و درستی در اختیار نداریم.

نقش وقف در تدارک جشن و سرور
موقوفه‌های غدیری حرم رضوی، همگی بر یک موضوع تمرکز ندارند و چنان ‌که از نهاد وقف انتظار می‌رود، زوایای مختلف یک موضوع را پوشش می‌دهند؛ مثلاً قدیمی‌ترین سند موقوفه غدیری در حرم مطهر که مربوط به سال ۱۰۸۲ق / ۱۰۵۰ش و دوره سلطنت شاه‌سلیمان صفوی است، به موضوع چراغانی و روشنایی حرم مطهر در شب عید غدیر اختصاص دارد. مرحوم مرتضی‌قلی بیگ، واقف این موقوفه ضمن اختصاص دادن وجوه درآمد آن به امور مختلف، بخشی را هم به چراغانی حرم رضوی به مناسبت عید غدیر اختصاص داده‌ است. نمونه دیگر از وقف‌هایی که تمام یا قسمتی از آن‌ها به جشن عید غدیر اختصاص دارد، موقوفه امام‌وردی‌خان بیات مختاری است که در سال ۱۲۷۶ق / ۱۲۳۸ش ضمن وقف املاک و مستغلاتی در نیشابور، چنین مقرر کرده با درآمد بخشی از این موقوفه‌ها، عده‌ای را در عید غدیر میهمان کنند و پس از پذیرایی، حاضران به تلاوت قرآن کریم بپردازند. 

توجه به امور خیریه و سادات فقیر
برخی دیگر از موقوفه‌های غدیری در حرم رضوی بر موضوع جشن تمرکز ندارند؛ درآمد این دسته از موقوفات یا صرف هدیه دادن می‌شود و یا به کار خیر مانند اطعام فقرا و مانند آن اختصاص پیدا می‌کند. به عنوان نمونه می‌توان از موقوفه سیدمیرزای صراف که مربوط به سال ۱۲۷۸ق / ۱۲۴۰ش است، نام برد؛ درآمد این موقوفه که شامل مزرعه، دو باب دکان، نصف یک حمام و نیمی از سهم قنات «میرکاریز» بیرون از دروازه نوغان مشهد است، با نظر واقف به تهیه لباس برای سادات یتیم در عید غدیر اختصاص دارد یا موقوفه علی‌اکبرخان تحویلدار که مربوط به سال ۱۳۰۲ق / ۱۲۶۴ش است و واقف املاک و مستغلاتی را صرف تهیه هدیه برای سادات یتیم به مناسبت عید غدیر کرده ‌است. برخی از این نوع موقوفه‌ها بیشتر اختصاصی شده‌اند؛ یعنی در آن‌ها افرادی که مشمول هدیه می‌شوند باید ویژگی‌های خاص‌تری داشته ‌باشند؛ به عنوان نمونه می‌شود از موقوفه محمدحسین الحسینی مربوط به سال ۱۲۷۴ق / ۱۲۳۶ش یاد کرد. واقف مذکور که هم از سادات بوده و هم افتخار خادمی آستان ‌قدس رضوی را داشته ‌است، دو سهم و نیم از درآمد قنات مشهور «چهار طاق» را به تهیه هدیه برای فرزندان یتیم خادمانی که از سادات هستند، اختصاص داده‌ است.

مصارف دیگر
البته تهیه هدیه یا به اصطلاح عیدی و همین ‌طور پرداخت وجوه به عناوین مختلف در وقف‌های غدیری تنها برای پرداخت به سادات پیش‌بینی نشده‌ و موقوفاتی هم داریم که در آن‌ها واقف با موضوعات دیگر، افرادی غیر از سادات را به عنوان دریافت‌کننده درآمد موقوفه در نظر گرفته ‌است؛ مثلاً موقوفه محمدمهدی نوائی لشکرنویس مربوط به سال ۱۲۷۵ق / ۱۲۳۷ش که در آن درآمد موقوفه به تأمین اجرت خدمت کفشبانان حرم رضوی در شب عید غدیر اختصاص پیدا کرده. گویا در آن ایام، شب عید غدیر یکی از شب‌هایی بود که درهای حرم بسته نمی‌شد و به همین دلیل مرحوم لشکرنویس برای جبران خدمت خدام، موقوفه‌ای در نظر گرفت. نمونه‌هایی از این قبیل موقوفه‌ها کم نیستند.

خبرنگار: محمدحسین نیکبخت