حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر سیدمحمد ذوالفقاری، معاون امور بین‌الملل سازمان علمی و فرهنگی آستان قدس رضوی مهم‌ترین مأموریت این نهاد مقدس را اثرگذاری علمی و فرهنگی برگرفته از معارف بلند و متعالی امام رضا(ع) در ایران اسلامی و جهان می‌داند و معتقد است امروزه مهم‌ترین، فراگیرترین، مؤثرترین، ارزان‌ترین و پرجاذبه‌ترین سامانه فرهنگی فعال در سراسر دنیا و در بین همه ادیان و مذاهب، «سامانه زیارت» است.
در ادامه، بخش‌هایی از سخنان این دانش‌آموخته مقطع دکترای سیاست‌گذاری فرهنگی در گفت‌وگو با خبرنگار ما را می‌خوانید.
ارزیابی شما از دستاوردها و تأثیرگذاری آستان قدس رضوی در زمینه فعالیت‌های فرهنگی در جهان اسلام چیست؟
آستان قدس رضوی در یک نگاه کلی متشکل از چهار سازمان یا ارکان چهارگانه است که هر کدام از آن‌ها فعالیت‌هایی نیز مرتبط با حوزه بین‌الملل دارند، البته با این توضیح که این معاونت به طور مشخص و بر اساس رسالت تعریف شده برای آن در حوزه بین‌الملل فعالیت می‌کند و سایر ادارات و ارکان نیز در برخی از فعالیت‌های تعریف شده خود در حوزه بین‌الملل هم فعال هستند. رکن مهم آستان قدس رضوی، سازمان مرتبط با مجموعه حرم مطهر رضوی است. مدیریت زائران غیرایرانی در معاونت تبلیغات اسلامی حرم مطهر امام هشتم(ع) مهم‌ترین مرکز فعالیت‌های امور بین‌الملل در مجموعه حرم مطهر رضوی به شمار می‌رود. استقبال، برنامه‌ریزی، اجرای برنامه‌های متنوع برای حدود ۳ تا ۷ میلیون زائر غیرایرانی از حدود ۱۰۰کشور دنیا در سال بر عهده این مدیریت است. برنامه‌هایی مانند نمازهای جماعت، سخنرانی‌های مناسبتی، مشاوره، پرسش و پاسخ، جشن تکلیف، عقد ازدواج، پاسخ به شبهات و... از جمله فعالیت‌ها و خدمات ارائه شده به زائران غیرایرانی است.
از طرف دیگر، در طول سال حدود ۱۰هزار گردشگر غیرمسلمان به دلیل جذابیت بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) به مشهد مقدس سفر می‌کنند. یکی از فعالیت‌های مدیریت زائرین غیرایرانی با رعایت موازین شرعی، ارائه خدمات به این گروه از مراجعه‌کنندگان به بارگاه مقدس امام هشتم(ع) است. همین جا لازم است اشاره کنم علاوه بر مسائل اقتصادی، گردشگری و... به اهمیت حضور زائران و گردشگران در شهرمقدس مشهد از دریچه دیگری نیز باید نگریسته شود و آن عبارت است از بازنمایی فرهنگ، اجتماع، تعاملات و مناسبات اسلامی و ایرانی برای انسان‌هایی که تنها راه ارتباطی و اطلاع یافتن آن‌ها از ایران اسلامی، رسانه‌هایی است که عموماً رعایت اصل صداقت، امانت و راستی را در انتقال پیام‌ها و واقعیات در مورد اوضاع جاری زندگی مردم و کشور ایران نمی‌کنند.
نکته ضروری دیگر اینکه در برخی از موارد با زائران و گردشگران غیرمسلمانی در حرم مطهر امام رضا(ع) مواجه می‌شویم که از امنیت، آرامش، آسایش و سایر واقعیات موجود در زندگی مردم ایران در تعجب بوده و اظهار می‌کنند آنچه در خارج از ایران، رسانه‌های ارتباطی به عنوان اخبار و تحولات ایران منتقل می‌کنند با واقعیت مشاهده شده در ایران بسیار فاصله دارد.
این مقدمه را برای این بیان کردم که به اهمیت ورود آستان قدس رضوی در حوزه بین‌الملل اشاره کنم. ضمناً با عنایات الهی و به برکت و الطاف حضرت رضا(ع) و با انجام آداب شرعی، سالانه حدود ۳۰نفر در حرم مطهر رضوی به دین مبین اسلام مشرف می‌شوند.
از طرف دیگر، مجموعه‌هایی مانند بنیاد کرامت رضوی و بنیاد بهره‌وری موقوفات آستان قدس رضوی نیز در زمینه‌ها و مناسبت‌های مختلف اجتماعی، دینی و مذهبی، اقتصادی و... تعاملاتی را با کشورهای گوناگون جهان دارند که به نوبه خود حائز اهمیت است.
اما در این میان، سازمان علمی و فرهنگی آستان قدس رضوی که حدود ۱۲مؤسسه و شرکت و نهاد مختلف در زمینه‌های مختلف فرهنگی، علمی و آموزشی زیرمجموعه آن محسوب می‌شوند، طیف گسترده‌ای از فعالیت‌های گوناگون در حوزه بین‌الملل را بر عهده دارد. چاپ کتاب، شرکت در نمایشگاه‌های بین‌المللی، برگزاری نشست‌ها، همایش‌ها و وبینارهای بین‌المللی، پذیرش بیش از ۲هزار دانشجوی غیرایرانی در دانشگاه وابسته به آستان قدس رضوی، برگزاری جشنواره بین‌المللی کتاب رضوی، جشنواره بین‌المللی عکس مزارات، جایزه جهانی قرآنی الرضوان، انعقاد قرارداد چاپ کتب مختلف برای اعتاب مقدسه کشور عراق، برگزاری کرسی‌های تلاوت قرآن کریم در کشورهای مختلف، اعزام مبلغان فرهنگ رضوی به کشورهای گوناگون و... از جمله فعالیت‌های مؤسسات زیرمجموعه سازمان علمی و فرهنگی آستان قدس رضوی در حوزه بین‌الملل است که هر یک به تنهایی فرصت مجزایی برای بیان فعالیت‌های مزبور می‌طلبد، اما مجموعه این فعالیت‌ها در کنار سیاست‌گذاری منسجم، همسو و هدفمند با دیگر ارکان علمی و فرهنگی کشور در حوزه بین‌الملل مانند سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی کشور، مجموعه نمایندگی‌های وزارت امور خارجه در کشورهای گوناگون، نمایندگان مجمع جهانی اهل بیت(ع) و از همه مهم‌تر تشکل‌ها و کنشگران فرهنگی مردمی در سراسر دنیا، انگاره‌های صحیح، قوی و جذابی از جمهوری اسلامی ایران در ذهنیت و تفکر مردم دنیا به وجود می‌آورد.
پس با این مقدمه و در پاسخ به پرسش شما می‌توان گفت مهم‌ترین دستاوردهای فعالیت آستان مبارک حضرت رضا(ع) در حوزه بین‌الملل، گسترش حوزه ارتباطات و ایجاد شبکه مخاطبان با هدف ۵میلیون مخاطب در حوزه بین‌الملل از کشورهای گوناگون در گام نخست است. بر این اساس، امور بین‌الملل آستان قدس رضوی به شکل کلان با همکاری بخش‌ها، واحدها و مدیریت‌های مرتبط، روزانه با بیش از هزارو۵۰۰ مرکز اسلامی در سراسر دنیا از پنج قاره جهان ارتباط دارد که هدف آن، انتقال معارف ناب رضوی و ایجاد علاقه، دلبستگی، ارتباط مستمر و مؤثر با پایتخت معنوی جهان اسلام یعنی بارگاه ملکوتی امام هشتم(ع) است.
ما معتقدیم احیای امر حضرت امام رضا(ع) که مأموریت صریح امام هشتم(ع) برای همه مسلمانان و پیروان آن حضرت است، جز با ایجاد ارتباطات مبتنی بر ایمان، اعتقاد راسخ به آینده روشن برای جهان اسلام و تمدن نوین اسلامی محقق نمی‌شود.
به تمدن نوین اسلامی اشاره کردید، به نظر شما، برای تحقق این هدف مهم، در اماکن متبرکه جهان اسلام و به‌خصوص در بارگاه ملکوتی حضرت رضا(ع) و مجموعه آستان قدس رضوی چه راهکارهایی باید مورد توجه قرار گیرد؟
ابتدا یک موضوع را توضیح می‌دهم؛ برای ایجاد یک تمدن، لزوماً فرهنگ باید به سطح مقبولی برای تمدن‌سازی برسد. اساساً تمدن، شکوفه‌ها و ثمره فرهنگ غنی، فراگیر، قوی و پایدار است. امروزه مهم‌ترین، فراگیرترین، مؤثرترین، ارزان‌ترین و پرجاذبه‌ترین سامانه فرهنگی فعال در سراسر دنیا و همه ادیان و مذاهب «سامانه زیارت» است که البته واضح است مفهوم زیارت با مقوله گردشگری و جهانگردی بسیار تفاوت دارد.
در همین زمینه، آمار زائران زیارتگاه‌های سراسر دنیا (اعم از اسلامی و غیراسلامی) شاهدی زنده، گویا و غیرقابل انکار بر این ادعاست، به‌گونه‌ای که سالانه میلیون‌ها زائر (مسلمان یا غیرمسلمان) در مناسک مذهبی گوناگون، از شرق تا غرب عالم در کشورهای مختلف حضور یافته و با عشق و علاقه و صرف هزینه شخصی به امر زیارت مرتبط با آن مناسک (اسلامی یا غیراسلامی) می‌پردازند؛ مانند مناسک حج، راهپیمایی اربعین حسینی، حضور در مراسم بودائیان در هند، مراسم مسیحیان در کلیسای واتیکان، تجمع مریدیه در غرب آفریقا، کوه مقدس آتوس در کشور یونان، صومعه سانتاماریو در کشور اسپانیا و...، در این میان، بارگاه ملکوتی امام هشتم حضرت رضا(ع) سالانه بیش از ۳۰میلیون زائر از سراسر کشور و نقاط مختلف دنیا دارد که از این رقم حدود ۳ تا ۷ میلیون از آن‌ها زائران غیرایرانی هستند. بنابراین بستر زیارت بارگاه مطهر امام رضا(ع) به عنوان یک سامانه فرهنگی مناسب برای انتقال و نهادینه‌سازی فرهنگ صحیح اسلامی و به‌طور خاص معارف ناب رضوی محسوب می‌شود.
با این توضیح، مؤسسات تابعه سازمان علمی و فرهنگی آستان قدس رضوی با فعالیت‌های گوناگون خود در حقیقت در تلاش هستند با تهیه محتوا و خوراک مناسب برای فعالیت‌های مذهبی و دینی این آستان مبارک در کنار فعالیت‌های مجموعه سازمان و مدیریت عالی حرم مطهر رضوی، به سمت و سوی تحقق هر چه بیشتر تمدن نوین اسلامی با شرایط و مشخصات آن حرکت کنند.
در همین زمینه می‌توان گفت بیان به‌دور از تعصب، تعامل با ادیان الهی و مذاهب گوناگون به عنوان اینکه این بارگاه مقدس متعلق به امام معصوم و شخصیت بزرگواری است که در تاریخ و دوران حیات خود به گفت‌وگوی بین ادیان در مناظرات علمی پرداخت و توجه به این مضامین، از لوازم و پیش‌نیازهای جهت‌گیری برای تحقق تمدن نوین اسلامی است.
به همین دلیل، حرم مطهر رضوی در نظر دارد به عنوان پایتخت گفت‌وگوی ادیان و مذاهب، گام بردارد و در همین راستاست که با شرایط خاص خود که بیان شد و تعامل با ادیان و مذاهب دیگر می‌توان در راستای احیای امر اهل بیت عصمت و طهارت(ع) که مورد نظر حضرت رضا(ع) است گام برداشت. اقدام عملی این رویکرد، برگزاری همایش بین‌المللی گفت‌وگوی ادیان است که با محوریت بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی و مشارکت و تعامل معاونت امور بین‌الملل سازمان علمی و فرهنگی این نهاد مقدس در حال اجراست. پس تا رسیدن به وضعیت مطلوب در حوزه بین‌الملل و نشر معارف اسلامی و به‌ویژه معارف ناب رضوی در جهان اسلام راه طولانی پیش‌رو داریم، اما این طولانی بودن و دوری راه، سبب سکون و نداشتن تحرک لازم نخواهد شد.
ما با استمداد از پروردگار متعال و با الطاف و عنایات امام هشتم(ع) و توجه و همت مؤسسات علمی و فرهنگی در زمینه‌هایی مانند نیروپروری در دانشگاه علوم اسلامی رضوی، باز کردن دریچه‌های جدید از دانش فقه در مدرسه عالی فقاهت، دستیابی به تولیدات عمیق و گفتمان‌محور در بنیاد پژوهش‌های اسلامی، نشر فاخر و فراگیر توسط مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس و مؤسسه به‌نشر، بازتولید مناسب موارد در مرکز ارتباطات و رسانه آستان قدس رضوی و... با قدرت در این مسیر قدم برمی‌داریم.
در همین جا لازم است به این موضوع اشاره کنم که اتحادیه اعتاب مقدسه جهان اسلام متشکل از ۱۶عضو از کشورهای ایران اسلامی، عراق و سوریه در کنار اتحادیه مزارات جهان اسلام که در حال شکل‌گیری است، سنگ بنای استوار و محکمی خواهد بود برای هم‌افزایی، تعامل و گسترش همکاری‌های برادرانه، ایمانی و دوراندیشانه به منظور تحقق شبکه اماکن متبرکه در جهان اسلام و رسیدن به اهداف تحقق تمدن نوین اسلامی که از اهمیت بسزایی هم برخوردار است.
برگزاری محافل علمی از جمله کنگره جهان حضرت رضا(ع) در این زمینه می‌تواند چه نقشی برای رسیدن به تمدن نوین اسلامی ایفا کند؟
همان طوری که می‌دانید، کنگره جهانی حضرت رضا(ع) در دهه ۶۰ هجری شمسی در دوران مرحوم آیت‌الله واعظ طبسی(ره) تولیت فقید آستان قدس رضوی و در چهار دوره با حضور شخصیت‌های برجسته اسلامی در مشهد مقدس و آستان قدس رضوی برگزار شد. کنگره جهانی حضرت رضا(ع) با سابقه‌ای ۳۸ساله از جمله برنامه‌هایی است که به‌منظور احیای فرهنگ و معارف امام هشتم(ع) اقدام به برگزاری نشست‌های علمی در سطح بین‌المللی کرده است.
این کنگره در چهار دوره در سال‌های ۱۳۶۳، ۱۳۶۵، ۱۳۶۸ و ۱۳۷۱ همزمان با میلاد امام رضا(ع) برگزار شده و نخستین پیش‌نشست پنجمین دوره از این کنگره، ۱۳ شهریورماه سال‌جاری در محل بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی برگزار شد. کنگره جهانی امام رضا(ع) تاکنون علاوه بر انتشار مجموعه مقالات کنگره‌های اول تا سوم، آثار علمی پژوهشی متعددی را نیز با محوریت امام رضا(ع) و سایر ائمه معصومین(ع) به چاپ رسانده است.
هم‌اندیشی در خصوص راهی برای استقرار عدالت فراگیر و حصول حقیقت در شرایط امروزی، یافتن راهی برای از بین رفتن ظلم و تبعیض اجتماعی ذیل اندیشه توحیدمحور و عدالت‌گستر امام رضا(ع) برای استقرار حقیقت الهی به جای سلطه‌گری‌های شیطانی و ایجاد همگرایی در خصوص مفاهیم عدالت، حقیقت، کرامت، تبعیض، ظلم و... برخی از اهداف این کنگره است. حقیقت مشترک ادیان توحیدی، عدالت در سپهر ادیان توحیدی، مدارا و احترام به کرامت انسان، مبارزه علیه تبعیض و ظلم و نفرت، مقاومت برای استقرار عدالت و از بین رفتن ظلم و مسائل فکری و اجتماعی جدید ازجمله محورهای این کنگره جهانی به شمار می‌رود.
تولیدات چهار کنگره گذشته، تولیداتی فاخر، مؤثر و بی‌نظیر است که باوجود گذشت بیش از ۳۰سال از تولید آن‌ها همچنان پاسخگو و مورد استفاده مخاطبان است. مجموعه سازمان علمی و فرهنگی آستان قدس رضوی با اشاره و راهنمایی تولیت معزز این نهاد مقدس، تصمیم به تجدید و احیای برگزاری این کنگره عظیم در سطح ملی و بین‌المللی دارد.
به این منظور در تابستان سال جاری با مشارکت حدود ۳۰چهره برجسته و نخبه بین‌المللی از کشورهای آلمان، فرانسه، انگلیس، استرالیا، سنگال، مکزیک، آرژانتین، عراق، سوریه، لبنان، مصر، تایلند، تاجیکستان، روسیه، افغانستان، ترکیه و جمهوری اسلامی ایران، نخستین پیش‌نشست پنجمین کنگره جهانی حضرت رضا(ع) برگزار شد.
موضوع مورد توجه در کنگره پنجم، عدالت از منظر تمدنی حضرت رضا(ع) و دلیل این انتخاب، نیاز امروز جهان به تحقق عدالت در زندگی انسان‌ها و جوامع است. از آنجا که محتوا و شکل‌گیری متون و راهکارهای غنی و قابل اتکا برای رفع مشکلات در حوزه عدالت، هدف این کنگره است تاکنون تاریخ دقیقی برای برگزاری کنگره پنجم مشخص نشده است. هدف ما وصول به متون، سخنرانی‌ها، مقالات و راهکارهای عملیاتی شاخص است اما پیش‌بینی می‌کنیم مراحل تحقق و برگزاری کنگره نهایی با طی شدن مقدمات برگزاری پیش‌نشست‌های آن در سطح دنیا که هدف عمومی‌سازی و امتداد اجتماعی را پیگیری می‌کند دو سال به طول انجامد و ان‌شاءالله کنگره نهایی در سال ۱۴۰۳شمسی برگزار می‌شود. این‌گونه کنگره‌ها با محوریت جایگاه حضرت رضا(ع) به عنوان امام گفت‌وگوی ادیان، می‌تواند موجب فراگیری گفتمان عدالت در دنیا و در جهت رسیدن به تمدن نوین اسلامی باشد.
خبرنگار: محمدحسین مروج کاشانی
نظر شما