محمد خاتمی، رئیس سازمان نظام روان‌شناسی و مشاوره ایران در گفت‌وگو با ما از چگونگی ارائه خدمات روان‌شناسی و مشاوره و چالش‌های پیش روی این حوزه می‌گوید.
آیا آماری مشخص از میزان مراجعه افراد جامعه برای دریافت مشاوره و خدمات روان‌شناسی در کشور دارید؟ می‌خواهیم بدانیم در حال حاضر سلامت روان جامعه چگونه است.
برآورد می‌شود در هفت ماه گذشته، روزانه ۲۰۰هزار نفر برای دریافت خدمات روان‌شناسی و مشاوره مراجعه کرده‌اند که نسبت به گذشته، رقم بسیار بالایی است. در واقع براساس گزارش‌ها اکنون مطب تمام ۴۷هزار روان‌شناسی که در کشور مجوز فعالیت دارند کاملاً پُر است و حتی عده‌ای هم در نوبت‌های طولانی قرار گرفته‌اند. بررسی‌های میدانی ما نیز گویای این است که مردم به‌شدت نیازمند گفت‌وگو و مشاوره و در جست‌وجوی روان‌شناس امینی هستند تا با طرح مسائلشان راه حل یا راهکار بگیرند.

پُر بودن مطب‌ها نشانه رشد آسیب‌های اجتماعی و مشکلات روحی و روانی افراد جامعه ماست یا ریشه در عوامل دیگری مثل امکان دسترسی بیشتر به مشاوران و روان‌شناسان دارد؟
پُر شدن مطب یا دفاتر روان‌شناسی و مشاوره در حال حاضر به این معنا نیست که همه مراجعه‌کنندگان به این مراکز، بیمار هستند و مشکل یا اختلال روانی دارند چون روان‌شناسی صرفاً برای درمان و کمک به بیماران اختلالات روانی نیست بلکه برای بهتر زندگی کردن و ارتقای کیفیت زندگی و مهارت‌آموزی است. یعنی فقط درصد ناچیزی از مراجعات، به افراد دارای اختلالات روانی مربوط می‌شود و بقیه، جمعیت سالمی هستند که برای بهبود کیفیت زندگی‌شان به مشاوران و روان‌شناسان مراجعه می‌کنند.
عوامل بسیاری در افزایش مراجعه به‌منظور دریافت خدمات روان‌شناسی و مشاوره در چند ماه اخیر نقش داشته است. نخست، در ۶-۵ سال گذشته برای آگاه‌سازی مردم برای دریافت این نوع خدمات اطلاع‌رسانی و فرهنگ‌سازی شده است. علاوه بر این، قبلاً مشاوره‌های روان‌شناسی تنها حضوری بود اما اکنون به صورت غیرحضوری و یا مجازی هم انجام می‌شود که این موضوع کمی کار را آسان‌تر کرده است، به‌طوری که اگر شخصی قبلاً می‌خواست به مشاور و یا روان‌شناس مراجعه کند اما فرصت کافی نداشت و منصرف می‌شد اکنون به‌راحتی این امکان را دارد که به صورت برخط با یک روان‌شناس گفت‌وگو کند و مشاوره بگیرد. دیگر اینکه به دلیل شیوع کرونا مردم ما حدود دو سال مسائل و مشکلات زیادی را تحمل کردند و اینک در حال بازگشت از آن کارزار هستند و می‌خواهند از مشکلات عبور کنند به همین دلیل میزان مراجعه به روان‌شناس افزایش یافته است. البته ما در همان روزهای شیوع کرونا هم گفته بودیم قرنطینه شرایطی را ایجاد کرده که مردم نیاز دارند حرف بزنند نه اینکه دنبال دارو بگردند، چون دارو برای جمعیت بالینی است.

در حال حاضر چند درصد افراد جامعه ما به یکی از انواع اختلالات روانی مبتلا هستند و این اختلالات ریشه در چه عواملی دارند؟
براساس اعلام رسمی وزارت بهداشت ۲۸درصد افراد جامعه یعنی تقریباً از هر چهار نفر ایرانی یک نفر به یکی از اختلالات روانی مبتلاست که از شایع‌ترین آن‌ها می‌توان به اختلال افسردگی، استرس، فوبیا و پرخاشگری اشاره کرد که مبتلایان به این اختلالات هم نیاز به دریافت خدمات بالینی دارند. بروز اختلالات روان‌شناسی به عوامل متعددی مثل زیست‌شناختی، روان‌شناختی، فرهنگی، مسائل اجتماعی، اقتصادی، شغلی، خانوادگی و... مربوط می‌شود. برای مثال فقر مالی و ناتوانی فرد در تأمین معاش خانواده می‌تواند در سلامت روانش تأثیرگذار باشد.

هرچند با آگاهی‌بخشی به جامعه، میزان مراجعه مردم به مشاوران و روان‌شناسان افزایش یافته، اما به نظر می‌رسد همچنان بخش زیادی از مردم اقدام به دریافت خدمات روان‌شناسی نمی‌کنند؛ چرا؟
بله؛ همین طور است. ۷۰ تا ۸۰درصد مردم ما به‌ویژه آن‌هایی که از دهک‌های پایین جامعه و به‌شدت در معرض خطر ‌هستند به دلایلی همچون بی‌اطلاعی از کارآمدی خدمات روان‌شناسی و مشاوره و نداشتن تمکن مالی و یا نبود مشاور یا روان‌شناس در منطقه مسکونی‌شان نمی‌توانند از خدمات مشاوره و روان‌شناسی استفاده کنند. این درحالی است که این خدمات باید در سبد خانواده‌های ما باشد. درواقع اگر می‌خواهیم از زندگی شادتر و با کیفیت‌تری برخوردار شویم و یا کارآمدی و بهره‌وری بالاتری داشته باشیم باید از خدمات روان‌شناسی و مشاوره استفاده کنیم.

چرا خدمات روان‌شناسی و مشاوره زیرپوشش سازمان‌های بیمه‌گر نیست؟
براساس بند «ج» ماده ۱۰۲ قانون برنامه ششم توسعه کشور خدمات روان‌شناسی و مشاوره باید زیرپوشش بیمه پایه و تکمیلی باشد اما تاکنون این قانون اجرا نشده است. البته از سه چهار سال پیش تلاش زیادی کرده‌ایم تا وزارت بهداشت و دیگر دستگاه‌های مسئول مثل سازمان‌های بیمه‌گر را متقاعد کنیم قانون یاد شده را اجرا کنند اما آن‌قدر درگیر بروکراسی اداری هستند که دیگر امیدی به آن‌ها نیست، به همین خاطر از رئیس‌جمهور می‌خواهیم برای اجرای قانون بیمه پایه و تکمیلی مشاوره و خدمات روان‌شناسی دستور جهادی و انقلابی بدهد.

برای پاسخ به نیاز جامعه به چه تعداد روان‌شناس نیاز است؟
ما به ۲۰۰هزار روان‌شناس و مشاور نیاز داریم تا پاسخگوی نیازهای جامعه باشیم که در حال حاضر فقط ۴۷هزار روان‌شناس و مشاور پروانه فعالیت دارند. بنابراین همان‌طور که پزشک متخصص و یا وکیل پایه یک دادگستری در کشور کم داریم با کمبود روان‌شناس و مشاور هم مواجه هستیم. البته ۲۰۰هزار دانشجو در رشته‌های روان‌شناسی و مشاوره در حال تحصیل هستند. با وجود این، نکته مهم این است که به دلیل نبود سازماندهی مناسب و وجود برخی موانع دیگر، از ظرفیت روان‌شناسان و مشاوران موجود استفاده بهینه نمی‌شود بنابراین باید برای رفع موانع اقدام شود. به همین دلیل و برای اینکه همه مردم بتوانند از خدمات روان‌شناسان و مشاوران استفاده کنند به آقای مخبر، معاون اول رئیس‌جمهور نامه نوشتیم و درخواست کردیم به دلیل شیوع کرونا برخی از مراکز مشاوره و خدمات روان‌شناسی ما تعطیل شده‌اند که برای فعالیت دوباره آن‌ها نیاز به تسهیلات بانکی است. اما آن‌قدر ما را به وزارت اقتصاد و جاهای دیگر حواله دادند تا خسته و بی‌خیال موضوع شدیم، در حالی که باید برای رفع مشکلات و گره‌ها اقدام شود.
البته با همین حدود ۵۰هزار روان‌شناس و مشاور هم می‌توانیم به نوعی سازماندهی کنیم تا به مدرسه‌ها، خانواده‌ها و جامعه خدمت بدهیم؛ برای این منظور باید این رشته‌ها را به رسمیت بشناسند و زمینه‌های لازم را برای ارائه خدمت روان‌شناسی و مشاوره فراهم کنند.

یعنی می‌خواهید بگویید دولت هنوز موضوع مشاوره و خدمات روان‌شناسی را به رسمیت نشناخته است؟
بله، وقتی این حوزه را با پزشکی مقایسه می‌کنیم، می‌بینیم برای حوزه پزشکی ساختاری مثل وزارت بهداشت وجود دارد که برای مسائل و مشکلات این حوزه برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری و از این طریق خدمات مورد نیاز جامعه را ارائه می‌کند. این درحالی است که حوزه مشاوره و خدمات روان‌شناسی که بیشتر جنبه پیشگیری دارد نه مورد توجه وزارت بهداشت است و نه هیچ جای دیگر.

خبرنگار: محمود مصدق