با این حال، آن امام بزرگوار با صبری شگفت‌انگیز به بازسازی اندیشه‌های فکری اسلام و ترمیم رخنه‌هایی پرداخت که به واسطه شیوع بدعت‌ها و کثرت زیاده‌روی‌ها، دامن امت جدش رسول ‌خدا(ص) را گرفته ‌بود. تلاش‌های امام سجاد(ع) و مجاهدت‌های خستگی‌ناپذیر آن حضرت موجب شد در دوران امامت فرزند گرامی‌اش، امام باقر(ع)، شاهد یک تحول بزرگ و تأثیرگذار باشیم. حضرت امام محمد بن علی(ع) با استفاده از فضایی که به همت پدر بزرگوارش ایجاد شده ‌بود، به تربیت شاگردان برجسته و نشر معارف اسلامی همت گماشت و به تدریج، دانشگاهی بزرگ با دانشجویانی ممتاز در شهر مدینه پدید آورد. شیخ طوسی شمار شاگردان برجسته باقرالعلوم(ع) را که از وی نقل حدیث کرده‌اند، ۴۷۳ نفر می‌داند و زنده‌یاد عزیزالله عطاردی در «مسند الامام الباقر(ع)» این عدد را به ۶۵۴ تن رسانده ‌است. در میان این شاگردان، نخبگانی حضور داشتند که در سپهر علمی جهان اسلام، طی دوره‌های تاریخی بعد، اثرات انکارناپذیری گذاشتند. امروز در سالروز ولادت باسعادت پنجمین پیشوای شیعیان جهان، حضرت امام محمد باقر(ع)، با هم نام و کارنامه برخی از این افراد را مرور می‌کنیم.

محمد بن مسلم ثقفی کوفی
محمد از برجسته‌ترین یاران و شاگردان امام باقر(ع) بود. او از آن‌ حضرت و نیز امام صادق(ع)، در مجموع حدود ۴۶ هزار حدیث نقل کرده که در نوع خود بی‌نظیر است. محمد بن مسلم مدت چهار سال در مدینه و نزد امام باقر(ع) به فراگیری علوم دینی و به ویژه حدیث پرداخت و به دلیل هوش سرشار و تقوایی که داشت، امام ششم، وی را امین امام باقر(ع) در احکام دین و زنده نگه‌دارنده مکتب تشیع نامید. امام باقر(ع) و فرزند گرامیشان، پاسخ‌گویی به برخی پرسش‌ها را به محمد ارجاع می‌دادند. نقل است امام صادق(ع) درباره وی فرمود: «ما کان أحَدٌ مِنَ الشیعَهِ اَفْقهُ مِنْ محمد بن مسلم»؛ هیچ ‌یک از شیعیان، فقیه‌تر از محمد بن مسلم نیست. بعضی از بزرگان مذاهب اهل ‌سنت مانند ابوحنیفه نیز پای درس محمد بن مسلم نشسته و از او فقه و حدیث آموخته‌اند. محمد در سال ۱۵۰قمری درگذشت.

زراره بن اَعین
زراره یکی از فقیه‌ترین و امانتدارترین شاگردان دانشگاه امام باقر(ع) بود. اجداد وی مسیحی بودند و بعد به اسلام و تشیع گرویدند. او بسیار دست به قلم بود و از خود آثار متعددی به جا گذاشت که متأسفانه بسیاری از آن‌ها به دست ما نرسیده است‌. در متون روایی شیعه، زراره راوی ۳هزار حدیث است. او به دلیل آثار مکتوبش، در میان پیروان دیگر مذاهب اسلامی نیز شناخته شده‌تر بود؛ چنان‌که ابن‌ندیم در کتاب «الفهرست»، پس از اشاره به آثار زراره، وی را بزرگ‌ترین عالم شیعه در فقه، حدیث و کلام معرفی می‌کند. او در ردیف اصحاب اجماع قرار دارد؛ ۱۸ نفری که در امانت‌داری، وثاقت و نقل صحیح روایت، مورد اعتماد کامل علمای شیعه هستند. زراره در سال ۱۴۸قمری یکی دو ماه پس از شهادت امام صادق(ع)، دار فانی را وداع گفت.

اَبان بن تغلب
اَبان در زمره شاگردان خاص و البته مورد توجه امام باقر(ع) بود. او پیش از آن ‌حضرت، محضر امام سجاد(ع) را هم درک و از دانش الهی آن حضرت نیز فیض فراوان برد. مورخان و محدثان، اَبان را در تفسیر، فقه، حدیث، نحو و لغت، نابغه دوران خودش می‌دانند. او بیانی بسیار فصیح داشت و از منطق استواری برخوردار بود. به همین دلیل، امام باقر(ع) درباره وی فرموده ‌است: «اِجْلِسْ فِی مسجد المدینه وَ اَفْتِ النّاسَ فَاِنّیِ اُحِبُّ اَنْ یَری فِی شِیعَتیِ مِثْلُکَ»؛ در مسجد مدینه بنشین و برای مردم فتوا صادر کن، من دوست دارم در میان شیعیانم، افرادی مانند تو دیده شوند. اَبان پس از شهادت امام باقر(ع)، به تحصیل در مکتب امام صادق(ع) ادامه داد و فقط از آن حضرت، ۳۰ هزار حدیث روایت کرده ‌است. امام ششم، اَبان را مأمور نظارت بر امور دینی مردم مدینه کرده ‌بود و این امر از جایگاه والای علمی وی حکایت دارد. شاید روایت سلیم بن ابی‌حبّه درباره اَبان بن تغلب بتواند در نشان دادن جایگاه وی نزد امام باقر(ع) و امام صادق(ع) مؤثر باشد؛ سلیم می‌گوید: «در محضر امام صادق(ع) بودم، همین ‌که خواستم از محضرشان مرخص شوم، عرض کردم بیشتر برایم صحبت کنید. امام(ع) فرمود: برو نزد ابان بن تغلب که او از من احادیث زیاد به یاد دارد و هر چه او روایت کرد، تو مستقیم از من روایت کن». اَبان در سال ۱۴۱قمری دار فانی را وداع گفت. وقتی خبر رحلت وی را به امام صادق(ع) دادند، فرمود: «وَ اللهِ لَقَدْ اَوْجَع قَلْبِی مَوْت اَبانٍ»؛ به خدا سوگند که درگذشت اَبان، قلبم را به درد آورد.

خبرنگار: محمدحســین نیکبخت