به همین مناسبت و در بیان اهمیت و آمادگی برای بهره‌مندی بهتر و بیشتر از فضائل و فیوضات این شب، با حجت‌الاسلام والمسلمین دکترسیدعلی سجادی‌زاده، استادیار و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی به گفت‌وگو پرداختیم که در ادامه می‌خوانید.

«لیلةالرغائب» به چه معناست و اهمیت آن به چه دلیل است؟!
ماه رجب حرمت و احترام بسیار زیادی در زمینه امور عبادی و بندگی دارد، به‌گونه‌ای که پیغمبر اسلام(ص) وقتی ماه رجب فرا می‌رسید در بین افراد و اصحاب خود می‌ایستاد و با صدای بلند آنان را به فرا رسیدن ماه رجب توجه و تذکر می‌داد. «لیلةالرغائب» نخستین شب جمعه ماه رجب است. رغائب در لغت عرب، جمع کلمه رغیبه و رغیبه به معنای عطا و بخشش کثیر و فراوان است. البته به معنای چیزی که مورد رغبت و میل است نیز بیان شده است. در مجموع می‌توان گفت بنابر معنای اول، «لیلةالرغائب» شبی است که در آن عطا و بخشش خدا بسیار است و بندگان خداوند با رو آوردن به بارگاه خداوند متعال و خشوع در برابر بزرگی خدا، شایسته دریافت انعام، عطا و بخشش بی‌کران خداوند بزرگ می‌شوند. همچنین بر پایه معنای دوم، «لیلةالرغائب» شبی است که میل و توجه به عبادت و بندگی در آن بسیار است و بندگان خدا در این شب گرایش زیادی به رفتن به در خانه خدا و ارتباط و انس با او دارند. در این شب، عطا و بخشش خداوند فراوان و کثیر است و بندگان مخلص خداوند با رو آوردن به بارگاه قدس ربوبی و خاکساری در برابر عظمت حضرت حق، شایسته دریافت عطا و بخشش بی‌انتهای حق می‌شوند.
در اهمیت این شب نیز فضیلت‌های بسیاری در روایات و سنت اهل بیت عصمت و طهارت(ع) و آموزه‌های اسلامی و دینی بیان شده، ازجمله در زمینه آداب و بزرگداشت و اهمیت این شب، مانند روزه گرفتن روز پنجشنبه آن، انجام یک سری آداب و اعمال در بین نماز مغرب و عشا و... دستورالعمل خاص وارد شده که در کتاب شریف مفاتیح‌الجنان بیان شده است. توجه به آداب و شرایط نخستین شب جمعه ماه رجب به خاطر اهمیت و ارزش آن بوده و به نظر می‌رسد یک نوع تذکر و یادآوری برای مؤمنان و مسلمانان است که از این شب و فضیلت آن غفلت نکنند و متوجه اهمیت این شب باشند و خود را برای بهره‌مندی از فضیلت و پاداش‌های آن پیش از ورود به نخستین شب جمعه ماه رجب، آماده کنند.
خداوند متعال در نخستین شب جمعه ماه رجب‌المرجب به بندگانش بسیار لطف دارد و عطا و بخشش فراوانی به آنان دارد. هر چند در بین برخی اقشار جامعه، جوانان و خانواده‌ها، این شب به نام «شب آرزوها»نامیده شده اما این معنای کامل، جامع و تام کلمه لیلةالرغائب نیست. در این شب پس از انجام اعمال و آداب آن، یکی از موضوعات مهم درزمینه بخشش و عطای فراوان خداوند متعال به بندگان خود، موضوع طلب و درخواست کردن است. یعنی برای رسیدن به عطاها و بخشش‌های فراوان خداوند باید از راه طلب و درخواست کردن بندگان از خدای متعال، وارد شد. پس بندگان با توجه به اهمیت و حساسیت و ثواب این شب باید از خداوند درخواست داشته باشند و توجه کنند کم و محدود طلب نکنند، بلکه وسعت دید و افق نگاه خود را گسترش داده و به‌اصطلاح به کم و محدود راضی نشوند و در لیلةالرغائب از خداوند بسیار فراوان درخواست و تمنا کنند.

به اصطلاح «شب آرزوها» در بین برخی اقشار جامعه و خانواده‌ها اشاره کردید، لطفاً در زمینه داشتن آرزو و آمال، دعا کردن، حاجت داشتن و... در آموزه‌های اسلامی و دینی توضیح دهید.
انسان اگر از درگاه پروردگار متعال درخواست و دعا داشته باشد بسیار خوب و پسندیده است، به این شرط که همچنان که در پرسش قبلی در معنی کلمه رغائب بیان شد، انسان باید برای برآورده شدن حاجات و آرزوهای خود، درخواست کند. آنچه در دین اسلام و آموزه‌های حضرات معصومین(ع) مذموم و ناپسند شمرده شده، داشتن آرزو و دعا و درخواست کردن بدون در نظر گرفتن حقایق و واقعیات است. یعنی درخواست و دعا کردن به تنهایی کافی نیست، باید بر اساس حقایق و واقعیات هم کوشش و همت کند. در بسیاری از آموزه‌های اسلامی، داشتن به‌اصطلاح «آرزوهای دور و دراز» به‌ویژه در امور مادی و بدون تلاش و همت، مذمت و نکوهیده شده است. البته آرزوهایی که جنبه معنوی و باطنی و غیرمادی دارند، هر چه هم بیشتر طلب شود، بهتر است. یعنی انسان باید در راستای آرزوها، درخواست‌ها و دعاهایی که می‌کند، حرکت کند و تلاش و کوشش داشته باشد و حقایق و واقعیات را هم مورد توجه قرار دهد. در روایات داریم شخصی نزد پیامبر اسلام(ص) آمد و گفت یا رسول‌الله(ص) اجازه می‌دهید تمنا و آرزوی مرگ کنم؟ مضمون پاسخ پیغمبر اکرم(ص) این است داشتن آرزوی مرگ که چاره کار نیست، بلکه باید برای مرگ، مهیا شد و زاد و توشه سفر آخرت را در زندگی دنیوی آماده کرد.
پس در اسلام و آموزه‌های دینی و سنت و سیره ائمه اطهار(ع)، داشتن آرزو و خواسته و دعا کردن به خودی خود، عیب و ایرادی ندارد و مذموم نیست، اما بستگی دارد انسان چه بخواهد و چگونه بخواهد و از چه کسی خواسته‌ها و آرزوهایش را طلب کرده و چه مقدار با تلاش و در نظر گرفتن حقایق و واقعیات حرکت کند. برخی افراد آرزو می‌کنند عمر طولانی ۱۰۰ یا ۱۲۰ساله یا بیشتر داشته باشند. خب، طول عمر زیاد به خودی خود که هیچ ارزشی ندارد، اگر این طول عمر همراه با عبادت و بندگی خدا و خدمت به مردم و خلق خدا و انجام حسنات و خوبی‌ها باشد، ارزش دارد وگرنه درخواست طول عمری که در راه رضای خداوند و انجام وظایف و تکالیف شرعی و انسانی نباشد، هیچ ارزشی ندارد.

براساس آموزه‌های اسلامی و سنت و سیره حضرات معصومین(ع) مهم‌ترین دعاها، آرزوها و خواسته‌های یک انسان چه باید باشد؟
ما باید در دعاهایمان از پروردگار متعال «بهترین‌ها و بالاترین درجات و ارزش‌ها» را درخواست کنیم. یعنی همچنان‌که خداوند احسن الخالقین و ارحم الراحمین است، ما هم در دعاها و آرزوهایمان، همت کنیم و افق دید و طلب درخواست‌هایمان را بالا ببریم. امام سجاد(ع) در دعای مکارم الاخلاق از درگاه خداوند متعال، اکمل و بهترین‌ها و بالاترین درجات و ارزش‌ها را درخواست می‌کنند. اکمل‌الایمان، افضل‌الیقین، احسن‌النیات و... همگی در دعاهای زین‌العابدین حضرت سجاد(ع) آمده، یعنی بهترین‌ها و زیباترین‌ها و بالاترین ارزش‌ها و درجات را آرزو و دعا می‌کردند. پس با توجه به قدرت، شأن، جایگاه، علم، توان و منزلت پروردگار متعال، حضرات معصومین(ع) بهترین‌ها، والاترین‌ها و بالاترین ارزش‌ها و درجات متعالی را از خداوند سبحان درخواست می‌کردند. به قول معروف نباید از خداوند کم و کوتاه و محدود درخواست کنیم و به کم راضی نشویم. یک نکته ظریف در اینجا وجود دارد؛ همچنان‌که خداوند متعال دارای علم و قدرت فراوان و توانایی نامحدود در برآورده شدن حاجات و دعاهاست و در لیلةالرغائب هم عطاها و بخشش‌های کثیر و بسیار بسیار فراوانی را به بندگان مرحمت می‌کند، اما لطف و عنایت و علم و قدرت خداوند در ارتباط با حکمت الهی و صلاح و مصلحت بندگان هم است، یعنی خداوند با علم ، قدرت، مصلحت و حکمت مطلقی که دارد، اگر آرزو و حاجتی در جهت مصلحت و خیر بندگان باشد، مرحمت و مستجاب می‌کند. ما بندگان بر اساس آموزه‌های دینی و سنت و سیره اهل بیت(ع) وظیفه داریم دعاها و آرزوهای خود را از درگاه پروردگار متعال طلب کنیم و در راستای این طلب و درخواست هم، همت و کوشش داشته باشیم و حقایق و واقعیات را هم مورد توجه قرار دهیم، اما استجابت و برآورده شدن دعاها و حاجات ما بستگی به حکمت و مصلحت الهی دارد.

به نظر شما چه نکات ظریف و قابل توجهی در بهتر بهره بردن از فضائل لیلةالرغائب وجود دارد؟
یکی از مهم‌ترین موارد، استفاده از فرصت‌ها و موقعیت‌ها به نحو شایسته و تمام و کمال است، یعنی غنیمت شمردن فرصت‌های معنوی که در آموزه‌های اسلامی به آن اشاره شده است. به عبارت دیگر، در زندگی نباید فرصت‌سوزی کرد بلکه باید برای بهره بردن از فیوضات و فضائل و فرصت‌های معنوی در زندگی، بیش از پیش تلاش کرد.
یکی دیگر از موارد مهم در زمینه لیلةالرغائب، ارتباط آن با ولی خدا و امام معصوم(ع) است. موضوع اصلی در لیلةالرغائب، عبادت و بندگی خدای متعال است و بندگان باید در چنین شبی همچنان که بیان شد از خدای بزرگ مواهب و بخشش‌های فراوان بخواهند که با شرایط علم، حکمت، مصلحت و قدرت الهی که بیان شد، ان‌شاءالله از سوی خداوند متعال عطا می‌شود.
یکی از آدابی که خدای متعال در برآورده شدن دعاهای بندگان قرار داده این است که بندگان به ولی خدا و امام معصوم که برگزیده پروردگار متعال است، ارادت و مودت و از او اطاعت و فرمانبرداری داشته باشند. این امام معصوم و حجت پروردگار متعال، واسطه فیض و کمال بین خداوند و خلق است. خداوند در قرآن کریم خطاب به پیامبر اسلام(ص) می‌فرماید مردم و امت اسلامی و مؤمنان و مسلمانان که خطا و اشتباهی مرتکب شدند، اگر نزد تو بیایند و تو برای آنان طلب استغفار کنی، خداوند آنان را مورد بخشش و مغفرت قرار می‌دهد. یا داستان حضرت یعقوب(ع) و پسرانش که در قرآن آمده پسران حضرت یعقوب(ع) از پدرشان خواستند برای آنان به درگاه پروردگار متعال دعا و طلب بخشش کند. بنابراین پروردگار متعال برای اینکه ما بندگان بتوانیم به عهد خود با خداوند به‌طور شایسته عمل و اعلام کنیم اهل توحید و پرستش هستیم، مسیر درست را برای ما تعیین کرده و در قرآن به عبارت «...وابتغوا الیه الوسیله...» اشاره شده یعنی وسیله و واسطه به پیشگاه پروردگار بیاورید. در تفاسیر قرآن و در بیان معنی این وسیله و واسطه، از وجود مقدس حضرات معصومین(ع) نام برده شده است. در داستانی آمده شخصی در زمان حضرت عیسی مسیح(ع) دعایش برآورده نمی‌شد و خیلی به درگاه خداوند دعا می‌کرد. پس از مدتی نزد حضرت عیسی(ع) آمد و از اینکه دعایش در درگاه الهی مستجاب نمی‌شود گله و شکایت داشت، حضرت عیسی(ع) پس از خواندن نماز و ارتباط با پروردگار متعال علت مستجاب نشدن دعای این بنده را جویا شد؛ خداوند در پاسخ به حضرت عیسی(ع) فرمود چون این بنده نسبت به تو (یعنی ولی خدا و حجت خدا) بی‌معرفت و بی‌توجه است، دعایش مستجاب نمی‌شود. پس یکی از شرایط استجابت دعا، داشتن معرفت و شناخت و ارادت به ولی و حجت خداست که برگزیده پروردگار متعال است.
ما وظیفه داریم دعاها و آرزوهایمان را از طریق اهل بیت عصمت و طهارت(ع) و ائمه اطهار(ع) از درگاه خدای متعال درخواست کنیم و به دنبالش باشیم زیرا اهل بیت(ع) واسطه فیض و کمال و عنایات الهی بین پروردگار متعال و خلق خدا هستند، ضمن اینکه شرط استجابت دعاها، داشتن ایمان و اعتقاد به مقام امامت و معصومیت و حجت خدا بودن حضرات معصومین(ع) و اهل بیت(ع) و معرفت، ارادت، مودت، اطاعت و فرمانبرداری از آنان است.
در روایات و سنت و سیره ائمه اطهار(ع) آمده هر دعا و خواسته‌ای مهجور است و امکان برآورده نشدنش وجود دارد مگر اینکه در ابتدا، وسط و انتهای دعا کردن، بر محمد و آل‌محمد(ع) صلوات فرستاده شود؛ این امر به این دلیل است که حضرات معصومین(ع) می‌خواهند به بندگان خدا و پیروان خود همین موضوع معرفت و شناخت ولی خدا و حجت برگزیده الهی و واسطه فیض بین خالق و مخلوق را یادآوری کنند. ائمه اطهار(ع) واسطه لطف بین خداوند و مردم هستند. پس ما باید به همه اولیای الهی و حضرات معصومین(ع) و در شرایط فعلی و در دنیای زندگانی امروز، از ولی‌عصر، امام زمان حضرت مهدی(عج) معرفت، شناخت، ارادت و اطاعت و فرمانبرداری داشته باشیم. یعنی در لیلةالرغائب یا در سایر زمان‌ها و موقعیت‌های خاص معنوی مانند شب قدر، شب جمعه، شب نیمه شعبان و... خداوند متعال اگر اراده کند بر اساس قدرت و حکمت و مصلحت خود به بندگانش لطف کند و مواهب و عطایایی عنایت فرماید و دعاهای آنان را هم مستجاب کند، ابتدا این بخشش‌ها و خیر کثیر و نعمت‌ها و... از سوی پروردگار متعال به وجود مقدس امام زمان، حضرت مهدی موعود(عج) عنایت می‌شود و سپس از طریق امام عصر(عج) و ولی و حجت برگزیده خداوند که واسطه فیض و لطف الهی بین خالق و مخلوق و بین خداوند و بندگان است، به مخلوقان و انسان‌ها در دنیا مرحمت می‌شود. پس یکی از مهم‌ترین پیام‌های لیلةالرغائب با آن همه فضیلت‌و خصوصیات که بیان شد، این است که شب معرفت و شناخت و ارادت به ولی خدا حضرت حجت بن الحسن العسکری، امام زمان، مهدی موعود(عج) است.

خبرنگار: محمدحســین مـروج کاشانی