از مجموع سیره و گفتار امام صادق (ع) می توان ویژگی های زیر را به عنوان منظومه فکری ایشان استخراج کرد. این چهارچوب نظری پیشنهادی می تواند با بسیاری نظریات تربیتی موجود در فضای علمی این رشته دانشگاهی تفاوتهایی داشته باشد؛ و آن نیز به علت تفاوت نگرش ایشان به تربیت بانگرش های علمی جهانی است. پس اگر بخواهیم دیدگاه ایشان را بخوبی بشناسیم بهتر آن است که تفاوت آن را با نظریات تربیتی غالب در جهان نشان دهیم و مزیت آن را بگوییم. در محورهایی که برای مبانی تعلیم و تربیت از دیدگاه امام صادق (ع) بیان خواهیم کرد سعی خواهد شد نشان داده شود که آموزه های ایشان چه تمایزی را با نظام های تربیتی غربی دارد.

در این نوشتار محورهای اصلی دیدگاههایی در تربیت برگرفته از آموزه های امام صادق (ع) را در چند شماره هر هفته مطرح خواهیم کرد که امید است خوانندگان پیوستاری آن را دقت فرمایند:

الف-  ویژگی های زیستی و روحی و معنوی انسان: در شماره قبلی توضیح داده شد.

ب-توجه به هدف زندگی: آنچه از آموزه های تربیتی امام صادق (ع) مستفاد می شود این است که تربیت در نظر ایشان با توجه به هدف زندگی و آینده نگری و بینش نسبت به اهمیت رسیدن به بهترین دست آورد برای زندگی تبیین می شود. به همین جهت متذکر می شوند که اگر انسان بدون توجه به هدف زندگی و عاقبت خود تلاش کند، بسیاری از تلاشهایش از بین خواهد رفت و در نهایت به عاقبتی دچار می شود که خود هیچگاه نمی خواست:

العامل علی غیر بصیره کالسائر علی غیر طریق لاتزیده سرعه السیر الا بعدا (کافی ج1، ص43)

کسی که بدون بصیرت و دانایی نسبت به هدف دست به کاری می زند، مانند رهروی است که در بیراهه می رود و او هرقدر بر سرعت خود بیفزاید به همان نسبت از مسیر اصلی دور می شود.

ایشان با بیان روایتی از پیامبر اکرم (ص) عاقبت اندیشی را بهترین ملاک برای انتخاب مسیر زندگی می دانند:

ان رجلا اتی النبی صلی الله علیه و آله، فقال: یا رسول الله اوصنی؛ فقال له رسول الله:..... فانی اوصیک اذا انت هممت بامر فتدبر عاقبته، فان یک رشدا فامضه، و این یکن غیا فانته عنه. (روضه کافی، ص150)

امام صادق علیه السلام فرمودند: مردی شرفیاب محضر رسول اکرم شد، عرض کرد: یا رسول الله به من سفارشی بفرما. حضرت از او پرسیدند: اگر توصیه کنم آیا به آن عمل می کنی؟ و این سوال را سه بار تکرار کردند و مرد درخواست کننده در هر سه نوبت ، جواب داد: بلی یارسول الله. آنگاه پیامبر اکرم فرمودند: سفارش من به تو این است که هر وقت خواستی برای انجام کاری تصمیم بگیری قبلا به عاقبت آن کار فکر کن و نتیجه اش را در نظر آور، اگر دیدی حق و شایسته است اقدام کن، اگر ناشایست و برخلاف حق بود از انجام آن خودداری نما.

انسان در این عاقبت اندیشی و آینده نگری هم برای دنیای خود فکر خواهد کرد و هم برای آخرت خود. دنیایش را بگونه ای تنظیم خواهد کرد که آخرتش هم نیکو باشد. و این یعنی خود انسان با وجدان پاکش باید درباره عاقبت زندگی اش بیندیشد و از اهداف کاذبی که دیگران  یا نظام های تربیتی دیگر بر ای انسان درنظر می گیرند پرهیز کند.