قرن‌هاست نه کسی اسمش را شنیده و نه مواجبی که درویش یوسف کفشبان، بابت کفشداری می‌گرفت. تنها اسناد تاریخی هستند که اگر باقی مانده باشند، بخشی از لایه‌های پنهان تاریخ را روایت می‌کنند.

در اسناد سال ۱۰۱۱ قمری، نام درویش یوسف کفشبان را می‌بینیم. او در دوره صفوی در آستان قدس رضوی خدمت می‌کرد و بابت شغل کفشداری در حرم رضوی از آستان قدس مواجب می‌گرفت.

حالا اما کفشدارهای رضوی بسیار زیاد شده‌اند و آمده‌اند تا خاک پای زائران امام هشتم را توتیای چشم کنند ولو اگر هفته‌ای یک بار نوبت به آن‌ها برسد. در میان کفشدارانی که افتخاری در حرم خدمت می‌کنند، هستند کفشدارانی که با وجود سال‌ها خدمت به زوار حرم می‌گویند کفشداری حرم حضرت امام رضا(ع) را با پادشاهی هیچ درگاهی عوض نمی‌کنند.

کفشداران حرم رضوی می‌گویند، اینجا پشت میز کفشداری مدرسه است. وقتی خاک پای زائر حرم را توتیای چشم و دستت می‌کنی، افتادگی می‌آموزی. یاد میگیری فروتنی اساس بزرگی است. وقتی فروتن می‌شوی که زنگار از دل و نفست بزدایی، وقتی گام در طریق معرفت می‌گذاری که خود شکستن را بیاموزی و اینجا در کفشداری حرم، لای آیینه‌کاری رواق‌ها و ایوان‌های طلا، لای اینهمه زرق و برق، بجای شکستن آیینه‌ها، خود را می‌شکنی. خودی که پشتش بجای جیوه، اندود نخوت خوابیده است.

وقتی زائری خسته از گرد راه می‌رسد و کفش‌هایش را پشت پیشخوان می‌گذارد، چهره‌ای می‌بیند خوش پوش و خوش برخورد. با لبخندی بر لب و سلام و ارادتی زیر لب و خوش آمدگویی به زائر حرم.

کفشداری منصبی قدیمی در حرم مطهر

فقط زائر حرم نیست که آرزوی زیارت دارد، خادم حرم شدن هم آرزوی خیلی‌هاست. از بین خادم‌های حرم، کفشداری از آن نوع خدمت‌هایی است که خیلی‌ها دوست دارند افتخار آن نصیبشان شود و توفیق یابند که با کفشداری زوار حرم، زنگار از دل بشویند.

۱۲۰۰سال از ساخت بارگاه حرم رضوی می‌گذرد. بارگاهی که هر سال بر وسعت و شکوهش افزوده می‌شود و به تناسب توسعه، زوارش هم فزونی می‌یابد. اما کسی نمی‌داند از ۱۲۰۰سال پیش به این سو وقتی زائران به رسم ادب هنگام زیارت کفش از پا می‌کندند، چه بر سر پای‌افزارشان می‌آمد و اصلاً از چه زمانی شغل کفشداری در حرم رضوی باب شد.

تا پیش از صوفیه و ترویج مکتب تشیع، نمی‌دانیم در حرم رضوی منصب کفشداری بوده یا نه. ولی اسنادی پس از این دوره هست که نشان می‌دهد «درویش یوسف کفشبان» بابت کفشداری در حرم رضوی از آستان قدس رضوی مواجب می‌گرفته است.

وقتی لابه لای اسناد موقوفات حرم رضوی جستجو می‌کنیم، می‌بینیم برخی از واقفان، بخشی از اموال خود را برای «پاشماق خانه» وقف می‌کردند. بعنوان نمونه «حاج‌مصطفی کربلایی مرتضی مشهدی» در سال ۱۱۲۸قمری بخشی از موقوفاتش را به امور کفشداری حرم مطهر اختصاص داد و نگهداری و تولیت آن‌ها را هم به کفشدارباشی آستان‌قدس سپرد. این موقوفه نشان می‌دهد در تشکیلات کفشداری حرم که از آن با عنوان «پاشماق‌خانه»، «کفش‌خانه مبارکه» یا «کفش‌کن» یاد می‌شد، نظم زیادی وجود داشته و کفشداران به عنوان بخشی از کشیک حرم رضوی، به انجام خدمت مشغول بودند.

اگر در دوره‌های صفوی و قاجار تعداد کفشداران، از ۵ نفر به ۱۷ نفر افزایش یافت، امروز با توسعه گسترده حرم مطهر، دیگر این تعداد کفشدار جوابگوی اینهمه زائر نیست. بنابراین آستان قدس رضوی کفشداران افتخاری را هم به خدمت گرفته است.

خادمان از اواخر دوره صفویه به بعد زیاد نبودند. در طومار علیشاهی که از اسناد مهم آستان قدس و متعلق به سال۱۱۶۰ه.ق (۱۱۲۶ خورشیدی) است می‌خوانیم که از جمع ۶۸ نفر خدمه هر کشیک، پنج نفر در کفشداری خدمت می‌کردند. این آمار بیش از ۱۰۰ سال بعد، در ۱۲۷۳ (۱۲۳۵ خورشیدی) به ازای هر کشیک سه نفر بود.

خدمت شبانه‌روزی 47 کفشداری به زائران آقا امام رضا(ع)

در چند دهه اخیر علاقه‌مندان خدام افتخاری در بخش کفشداری بسیار زیاد شده است، به نحوی که اکنون هفته‌ای یک بار نوبت به کفشداران افتخاری می‌رسد تا در یکی از رواق‌ها خدمت کنند.

جواد حلاجی، رئیس اداره امور کفشداران حرم مطهر رضوی می‌گوید: پس از پیروزی انقلاب اسلامی خادمان کفشدار به صورت افتخاری در این بخش مشغول به کار شده‌اند. این خدام افتخاری پس از طی مراحل گزینش با شرایط ویژه، از میان برادران و خواهران داوطلب انتخاب می‌شوند.

او با اشاره به اینکه نگهداری از کفش‌های زائران رایگان است، می‌افزاید: کفشداری‌ها توسط کفشداران افتخاری، از طبقات مختلف اجتماع اداره می‌شوند. در حال حاضر تعداد کفشداران حرم مطهر، بیش از 3100 نفرکفشدار برادر است که در ۸ کشیک روزانه و شبانه به‌صورت افتخاری خدمت می‌کنند. ضمن اینکه حدود 2800 نفر کفشدار خواهر هم در کفشداری‌های مربوط به خواهران مشغول ارائه خدمات می باشند که در کنار خدمت کفشداری به فعالیت‌های دیگر خادمیاری از قبیل راهنمای زائر، انواریاری و... مشغول می‌باشند.

حلاجی یادآور می‌شود: تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، کفشداری در حرم حضرت رضا(ع) به صورت شیفتی و موروثی در اختیار افراد خاصی بود ولی در حال حاضر این خدمت به صورت افتخاری انجام می‌شود.

رئیس اداره امور کفشداران حرم مطهر رضوی همچنین می‌گوید: در حال حاضر 23000 هزار قفسه کفش به صورت فعال و شبانه‌روزی در قالب 47 کفشداری جهت نگهداری کفش زائران امام رضا(ع) در مکان‌های مختلف حرم مطهر فراهم شده است.

افزایش کفشداری‌ها در مناسبت‌های خاص

او با اشاره به افزایش تعداد کفشداری‌ها در مناسبت‌های خاص با توجه به انبوه زائران بیان می‌دارد: کفشداری‌های سیار هم برای مناسبت‌های خاص در نظر گرفته شده است. در مناسبت‌های خاصی مانند میلاد امام رضا(ع)، شب‌های قدر، ایام سال تحویل و سایر زمان‌هایی که تشرف به حرم مطهر افزایش می‌یابد، خدمات کفشداری هم افزایش پیدا می‌کند.

حلاجی درباره موقعیت کفشداری‌ها هم توضیح می‌دهد: کفشداری‌ها در محل اتصال رواق‌ها به صحن‌ها قرار دارند. تعداد 35 کفشداری ثابت و 12 کفشداری سیار با ۲۴ ورودی از صحن‌ها و ۲۰ ورودی از رواق‌ها از کفش‌های زائران نگهداری می‌کنند.

از این تعداد 5 کفشداری در صحن انقلاب اسلامی، 9 کفشداری در صحن آزادی، 5 کفشداری در صحن پیامبراعظم(ص)، 6کفشداری در مسجد گوهرشاد، 2 کفشداری در بست شیخ بهائی و 7 کفشداری در صحن جمهوری اسلامی، 2 کفشداری در صحن بعثت، 2کفشداری در رواق دارالمرحمه، 5 کفشداری در هشتی و رواق شیخ طوسی، 4 کفشداری هشتی و رواق شیخ حر عاملی و یک کفشداری در رواق حضرت زهرا(س) است. تعدادی از کفشداری‌ها خانوادگی است. برخی به آقایان اختصاص دارد و تعدادی نیز ویژه خواهران می‌باشد.

اگر امروز کفشداری‌ها تنها کفش زائران را نگه می‌دارند، در گذشته کفشداری‌های حرم، حکم صندوق ‌امانات را هم داشتند. تنها کفش نبود که به کفشدار سپرده می‌شد، عصا و قبا و دیگر لوازم زائران نیز به کفشداری سپرده می‌شد و اگر مشکلی برای ‌امانتی‌ها پیش می‌آمد، کفشدار مستحق پرداخت وجه در برابر شیء گم شده و یا خسارت دیده می‌گشت. کفشداران قدیم به نحوی مسئولیت امنیت حوزه روضه منوره را نیز عهده‌دار بودند، وظیفه‌ای که امروزه بر عهده عزیزان خدمه ورودی‌های حرم مطهر است.